Seri "Kumandanging Katresnan"

NGULANDARA

Wis 3 dina iki RA. Tien Tisnowati sida dadi pengantèn dhaup karo R.M. Purwodirjo Komis Pos ing Malang. Tempuking gawé nganggo dianakaké pésta gedhén‑gedhénan, malah nganggo tontonan tanggapan wayang kulit. Tamuné sing teka akèh banget tanpa wilangan akèh, nganti ing dalan kebak motor. Saya para priyayi luhur, akèh sing rawuh. Kabèh nélakaké senenging atiné.

Nalika temuning pengantèn, R. Sukmana, uga merlokaké teka, nonton saka sajabané pager karo wong akèh. Nanging bareng weruh pengantèn dijèjèraké lungguh, R. Sukmana ambruk ora éling, mulihé didhabyang‑dhabyang wong akèh. Ya wiwit iku R. Sukmana banjur katon dheleg‑dheleg baé ana ngomah, malah enggoné sekolah njaluk metu pisan, andadèkna kagèté kanca‑kancané. Kasenengané saiki lungguh ijèn ana kamar, ngalamun. Awaké saiki katon kuru, guwayané aclum, menyang pangan ora maju, semono uga bab sandhang penganggoné ora naté diopèni, waton temèmplèk baé. Kahananing kamaré kang biyèn katon resik, rajin, saiki katon kotor, kebak tegesan rokok lan suwèkan kertas. Paturoné morat-marit, tur wis ora rupa paturon manèh. Sandal, sepatu lan gapyak disèlèh ngisor bantal. Meja tulisé kebak kulit kacang lan awu rokok.

Weruh tindaké R. Sukmana sing kaya mengkono mau ibuné sedhih banget. Wis kaping‑kaping ibuné enggoné nuturi menyang anaké, nanging saiki ora tahu digugu, malah digeguyu baé. Saya sedhih manèh bareng weruh anaké pikiré rada ora waras, sering gumuyu dhéwékan, yèn ora ya lunga saparan-paran mulihé ora mesthi. Ibuné ya wis ngerti jalarané R. Sukmana kaya mengkono mau marga saka kapedhotan rasa katresnan, mikir menyang RA. Tien Tisnowati kang saiki wis diboyong karo sing lanang menyang Malang.

Wis digolèkaké wong pinter marambah‑rambah, meksa ora ana sudané, malah saya tambah katon ngengleng. Mung apiké ora gelem ngrusak barang‑barang lan ora tau nganggu gawé tangga teparo. Tangga teparoné akèh sing welas weruh larané R. Sukmana mau.

Yèn weruh wong mlaku srimbitan metu ngarepé, R. Sukmana enggoné nyawang kedhèp tesmak karo umpetan, bubar kuwi unjal napas dawa, gumuyu dhèwèkan.

Ya wiwit dina iku R. Sukmana banjur kaya ora genep pikiré. Mundhak dina kahananing awaké saya mundhak rusak, kelakuané wis kaya wong owah kaé. Sandhang penganggoné ya wis ora umum manèh, nganggo sepatu, sarungan, dhasinan nganggo caping. Yèn ora, sarungé dikalungaké kathoké cekak kolor, thèklèkan metu dalan gedhé, terkadhang tekan Sriwedari. Yèn weruh kancané, dhèwèké énggal‑énggal mlayu ndhelik.

Sawijining dina wayah soré, nalika semono R. Ngt. Partoasmara asmané ibuné R. Sukmana lagi mbathik ana buri, kagèt krungu swara mbak krompyang binarengan lan swaraning barang antep tiba, pernahé ana kamaré anaké. R. Ngt Partoasmara ora kepénak atiné, banjur énggal‑énggal mlayoni. Kaya ngapa kagèté bareng mlebu kamaré anaké mau, weruh R. Sukmana wis adus getih rainé, njrebabah ora obah‑obah ana jogan. Sandhingé kebak pecahan kaca lemari sing wis ambyar dadi sawalang-walang. R. Ngt. Partoasmara njerit terus ngrungkebi anaké sing wis ora obah‑obah. Tangga teparoné bareng krungu, banjur énggal‑énggal padha tetulung, tandang gawé, R. Ngt. Partoasmara lan R. Sukmana dijunjung, diturokaké menyang dhipan. Ora suwé dhokter teka, terus mriksa sing lagi padha ora éling mau. R. Ngt. Partoasmara, sawisé disuntik kudu terus saréan dhisik, nanging R. Sukmana kudu énggal-énggal digawa menyang Rumah Sakit, awit tatuné rada nguwatiri, awit ana sirah, yèn ora énggal‑énggal oleh pitulungan bisa mbebayani jiwané. Dené R. Ngt. Partoasmara cukup diupakara ana omah baé, awit ora mbebayani. Motor ambulance kang ditilpun ora suwé teka, banjur nggawa R. Sukmana menyang Rumah Sakit.

Nganti sewulan R. Sukmana kapeksa teturon ana Rumah Sakit awit tatuné pancèn mbebayani banget cedhak karo utak. Manut keterangané dhokter tatuné mau merga kena pecahaning kaca, malah isih ana kaya sing kari ana tatuné, bisané ngetokaké kaya mau kudu dioperasi.

Saben ésuk‑soré R. Ngt. Partoasmara tilik anaké menyang Rumah Sakit. Bareng sepuluh dinané manèh R. Sukmana nembé kena dijak guneman. Guneman baé isih ngrekasa banget, sirahé isih diperban kabèh, sing katon mung mripat, irung lan cangkem, liyané ketutupan perban kabèh.

Bareng ngancik rong sasi R. Sukmana nembé kena mulih. Saiki kasenengané meneng, arang guneman, yèn ora perlu. Kanthi ngati‑ati lan tlatèn, saben dina ibuné tansah mituturi kanthi pitutur kang becik‑becik, wusanané R. Sukmana bisa ilang kasedhihaning atiné. Klakuané sing kaya wong linglung bisa mari.

“Bu, aku arep matur karo panjenengan apa kepareng?” mengkono gunemé R. Sukmana menyang ibuné nalika ibuné lagi natani wadé kang arep dikirim menyang Semarang, wayah jam 4 soré.

“Arep omong apa Suk, coba omonga.” Wangsulané R. Ngt. Partoasmara karo nyawang putrané.

“Anu Bu, aku arep sekolah manèh apa kepareng?”

“O kena banget Suk, kena! Malah aku bungah yèn kowé arep sekolah manèh.”

“Nanging Bu aku arep sekolah nggambar.”

“Sekolah nggambar? Gambar apa?”

“Kaé ta Bu, bangsaning gambar sesawangan, kayata, gunung-gunung, kali‑kali, sawah‑sawah sing katon asri‑asri digambar nganggo cet, ana mori.”

“O kaé ta, iya kena. Yèn wong Sala kéné apa sing diarani juru sungging ngono iku?”

“Iya bener Bu, tembungé Indonesia Pelukis.”

“Iya, iya. Lha sekolahé ana ngendi Suk?”

“Ya kuwi Bu, sekolahé ora ana Sala kéné, nanging ana Ngayoja.”

“Lha apa ing kéné ora ana?”

“Ora Bu, sing ana Ngayoja, Surabaya, lan Bandung. Mula aku milih Ngayoja baé sing cedhak.”

“Lha iya ta yèn ngono. Lha karepmu suk kapan?”

“Yèn bisa arep énggal‑énggal baé Bu. Mung baé sing dakpikir Ibu bakal kijènan ora ana kancané.”

“O prakara aku mono gampang Suk, mengko pamanmu Citrasoma Wanagiri rak ya gelem dikon ana kéné, kanggo réwang‑réwang aku.”

“Iya sukur yèn ngono, nanging apa Paklik Citrasoma kersa bu?”

“Mesthiné ya kersa. Lha sekolahmu pirang tahun?”

“Kira‑kira 3 taun.”

“Lha enggonmu sekolah ana kéné kepriyé, apa ora kokterusaké?”

“Ora Bu, awit aku duwé idham‑idhaman liya, kepéngin dadi juru sungging ngono.”

“Iya sukur, dakdongakaké muga‑muga bésuk bisaa kondhang tekan ngendi‑endi.”

“Ya pengèstumu baé Bu. Nanging ya kuwi Bu, bab ragadé kepriyé?”

“Wis ta ora susah kuwatir yèn mung bab ragad kanggo sekolah baé kiraku wis cukup, tinggalané swargi bapakmu isih ana.”

R. Sukmana bungah atiné. Let semingqu R. Sukmana sida mangkat menyang Ngayoja, sekolah nggambar karo sawijining pelukis kang wis misuwur. R. Sukmana pancèn nduwèni dhasar nglukis, mula lagi setaun baé wis bisa nglukis werna-werna, tur alus garapané. Bareng ngancik karotengah taun, banjur nerusaké sekolah nglukis manèh menyang Bandung, karo sawijining bangsa Eropah, nganti R. Sukmana bisa lulus sekolahé. Wiwit iku jenengé wis kondhang ing kalanganing para pelukis. Sanajan wis lulus. R. Sukmana tansah ngudi undhaking kapinterané manèh, sarana njaluk piwulang‑piwulang marang para pelukis liyané sinambi dipraktèkaké, wusana jenengé saya kondhang nganti bisa sadrajat[1] karo jenengé para pelukis manca negara. Wiwit R. Sukmana dadi pelukis, atiné banjur katon ayem seneng. Lelakon sing wis naté gawé ngeresing atiné bisa ilang dislamur sarana nggambar sing asri‑asri, mung kala-kala yèn kèlingan karo lelakon sing uwis‑uwis sok krasa nanging ya mung sedhéla. Kanggo kenang‑kenangan atiné dhéwé, sing sok nduwèni rasa kangen karo kenya sing wis naté gawé gonjinging jiwané, R. Sukmana banjur gawé gambaré RA. Tien Tisnowati awangan[2]. Gambaré mau bareng wis dadi banjur disimpen, ora gelem masang mundhak dadi ton‑tonen baé. Mung yèn nuju krasa kangen gambar mau nembé dibukak, disawang banjur disimpen bali manèh. Gambar mau ora naté dituduhaké karo sapa-sapa, disimpen primpen.

* * *

Witing tresna jalaran saka kulina.

R. Sukmana mau ana Bandung manggon ana omahé Mang Gandaatmaja, kang nyambut gawé dadi klèrk ana Asistènan. Mang Gandaatmaja sakloron atèn‑atèné becik banget, nganti R. Sukmana wis direngkuh kaya déné keluwargané dhéwé baé. Dené sing wadon, asalé saka Madiun anaké mung siji thil wadon, jenengé Dèdèh Siti Kurniasih wis prawan diwasa, umumré 17 th. Dèdèh Siti Kurniasih mau bocahé ayu manis. Ya dhèwèké mau kang saben dina tansah ngladèni R. Sukmana, terkadhang lunga bareng menyang désa‑désa, yèn R. Sukmana pinuju nggambar. Mauné R. Sukmana ya ora nduwèni rasa apa‑apa karo Dèdèh Siti Kurniasih mau, mung dianggep kaya déné sedulur dhéwé. Nanging suwé‑suwé, bareng weruh wataké Dèdèh Siti Kurniasih kang alus lan luhur budiné tur pinter, R. Sukmana banjur wiwit kagiwang. Atiné kang wis kemba, banjur wiwit thukul kadunungan rasa katresnan. Suwéning‑suwé, lan olèh palilahé wong tuwané sakaroné, Dèdèh Siti Kurniasih banjur dipèk bojo. Enggoné jejodhoan tansah atut‑runtut, sing wadon nyata bekti banget. Bareng let setaun anggoné jejodhoan banjur pinaringan momongan lanang, dijenengaké Sutrisna.

Nanging durung tutug enggoné padha jejodhoan, nalika Sutrisna lagi umur setengah tahun, Dèdèh Siti Kurniasih banjur tinggal donya, merga lara dhysentri. R. Sukmana susah banget iya sedhih awit Sutrisna isih cilik, isih mbutuhaké pengrumatan. Ibuné banjur dilayangi. Sutrisna nuli digawa ibuné menyang Sala. Wektu semono mara tuwané wis pindhah menyang Plabuhan Ratu.

R. Sukmana dhéwé banjur nerusaké enggoné lelana, ngumbara nganti tekan tanah Eropah Kulon lan Asia Wétan. Bareng wis tutug anggoné ngumbara banjur mulih manèh menyang Sala. Sutrisna wektu semono wis umur loro setengah taun.

Ing sangareping omahé R. Sukmana katon ana omah gedhong anyar, enggoné ngadekaké nalika R. Sukmana ana manca. Omah gedhong mau apik, cèkli gagrag modhèl anyar. Ing ngarep omah ana patamanané kang tinata asri rajin, muwuhi asrining pandulu.

Omah mau sing duwé M. Tondhosadéwa, sudagar bathik saka Lawéyan. Sing manggon ana omah kono mung wong papat yaiku M. Tondhosadéwa sakloron, banjur anaké wadon Sri Kumaladèwi lan baturé wadon siji.

Sri Kumaladèwi mau wis prawan, umuré 19 taun rupané ayu, dhasar anaké wong sugih pisan, mula sandhang panganggoné sarwa mompyor-mompyor, suwengé berléyan gedhéné saklungsu, gelangé Mas 20 gram sesisih tinrètès berléyan, durung kalungé 10 gram, imbuh mainané inten sedhompol sing pating gIebyar cahyané, blerengi sing nyawang. Sri Kumaladèwi mau tansah didama-dama banget déning wong tuwané sakloron awit dhasar anak mung siji, tur wadon pisan, sapanjaluké tansah dituruti kabèh, dhasar ana. Motoré baé gagrag anyar Cadillac.

Bareng R. Sukmana wis seminggu ana ngomah banjur ke­nal karo Sri Kumaladèwi. Kawitané kenal merga Sri Kumaladèwi tuku lukisané R. Sukmana 3 iji sing loro wujud sawangan kang asri, sing siji wujud gambaré putri Sala kang lagi njogèd Bondhan. Gambar 3 iji mau regané Rp. 300,‑. Liyané iku Sri Kumaladèwi, isih pesen gambar manèh 4 iji, yaiku gambaré putri jogèd srimpi, tari payung, tari Bali, lan gambaré dhéwé, kanggo pasrèn jero lan kamaré Sri Kumaladèwi dhéwé. Let rong sasi gambar pesenan mau nembé dadi telu, kari siji sing durung, yaiku gambaré Sri Kumaladèwi dhéwé, awit sing digambar kudu wongé dhéwé, supaya luwih urip, ora cukup mung potrèté baé, awit gambar mati, dadiné gambar kurang sampurna.

“Suk apa Mas olèhé miwiti gawé gambarku iki?” mengkono pitakoné Sri Kumaladèwi menyang R. Sukmana bareng wis nampani gambar pesenan 3 iji.

“Bab kuwi mung kari gumantung ana sliramu Dhik, aku mung kari manut tunggu dhawuh.”

“Yèn ngono beciké suk dina Minggu ngarep iki baé ya Mas, diwiwiti.”

“Ya becik Dhik.”

“Olèhé nggambar ana omahku apa ana dalem kéné Mas?”

“Kuwi aku mung kari ndhèrèk baé Dhik, ana ndalemu kono ya becik, ana omahku kéné iya kena, padha baé.”

“Ah yèn ngono énaké ana kamar studhio panjenengan baé ya Mas, perluné ora ana sing ngganggu gawé.”

“Iku luwih prayoga Dhik.”

“Pirang jam Mas aku kudu lungguh anteng kuwi?”

“Sethithik‑sethithiké 2 jam Dhik.”

“Adhuh Mas, 2 jam aku dadi gambar mati? Adhuh suwené. Lha yèn krasa ngelak kepriyé Mas?”

“Ya kena ngunjuk Dhik waton banjur bali manèh anteng kaya dhèk mauné.”

“Apiké nganggo klambi apa iki Mas?”

“Ngagem klambi apa baé yèn sliramu kaya‑kaya mesthi pantesé Dhik.”

“Andak iya ngono Mas? Apa sebabé?”  wangsulané katon bungah sebab nampa alem.

“Sebab wis ayu tur luwes, gandhes, kèwes, pantes Dhik, sing nyawang mesthi bakal nggrantes.”

“Ah panjenengan iki, teka ana‑ana baé Mas, ana ngalem wong teka nganti semono akèhé.”

“Aku mung matur ing sabeneré baé kok Dhik, sing dadi rak nyatané. Dhasaré pancèn wis sulistya, rinengga ing busana, saya mantesi banget.”

“Nembé iki Mas, aku oleh pangalembana sing kaya ngono.”

“Pangalembana sing ora klèru Dhik, kang sanyatané, ora ditambahi lan ya ora dikurangi.”

“Hemm ......... Terima  kasih Mas. Ya muga‑muga baé sing padha nyawang karo aku dadi kepéncut temenan.” mengkono wangsulané Sri Kumaladèwi, rumangsa seneng banget, banjur mèsem. Èsemé diincrit‑incrit, supaya sing ketaman nandhang wuyung. Nanging R. Sukmana tetep meneng anteng, atiné kaya watu, ora kagiwang babar pisan embuh apa sebabé.

Sri Kumaladèwi pancèn dhasar bocah ayu, gandhes luwes, tur pantes, nyandhang nganggo modhèl apa baé sarwa mantesi, sarwa ngepéncutaké. R. Sukmana dhéwé ing batiné ya ngalem banget marang kasulistyané Sri Kumaladèwi. Ya pancèn ayuné tanpa tandhing tur putri Sala cekèh. Leléwané, lakuné, tindak‑tanduké sarwa mantesi, sarwa ndudut ati. Supradéné R. Sukmana atiné ora gingsir, ora gonjing, lan ora nduwèni krenteg apa‑apa, apa manèh krenteg katresnan, babar pisan ora. Embuh kepriyé, saiki atiné rumangsa kemba suwung, awit katresnané wis disokaké ka­bèh menyang sawijining kenya kang saiki wis ora ana Sala embuh ana ngendi ora ngerti.

Nanging saka panampané Sri Kumaladèwi ora mengkono. R. Sukmana olèhé ngalem mau merga diarani tresna marang dhèwèké. Kang mangka Sri Kumaladèwi dhéwé bareng kenal karo R. Sukmana atiné banjur dadi gonjing miring thukul rasa sih­ katresnané. Malah yèn sedina ora weruh R. Sukmana baé banjur digolèki, kanthi alasan rupa‑rupa, sing nyilih iki, nyilih ika, mengkono sabanjuré. Mundhak dina Sri Kumaladèwi saya tambah gedhé katresnané karo R. Sukmana, nganti dhèwèké banjur ke­péngin digambar, wosé kepéngin cedhakan, sebab atiné saben dina tansah nandhang wuyung.

Mung émané déné R. Sukmana ora tau gelem nimbangi, mung dianggep kaya lumrah baé. Sri Kumaladèwi ora ngerti yèn atiné R. Sukmana wis tatu, wis kemba, ora nduwèni rasa greget katresnan karo dhèwèké. Malah saka rumangsané Sri Ku­maladèwi, R. Sukmana mesthi bakal ketarik karo dhèwèké kaya nonoman liyané sing akèh, padha kirim layang nglairaké krenteging atiné karo dhèwèké. Nanging kabèh ditolak klawan alus. R. Sukmana dhéwé uga dianggep mesthi kaya ngono. Nanging panyanané mau tibané luput. R. Sukmana atiné tetep kaya watu ora obah, ora mosik. Ngerti kaya ngono Sri Kumaladèwi banjur golèk akal liya kang luwih alus, supaya R. Sukmana kegiwang  temenan karo dhèwèké.

“Sepisan ji iki penggalihé Mas Sukmana mesthi kalah, mesthi manut karo aku tan kena ora. Aku kepéngin weruh, sepira keteguhaning atiné Mas Sukmana.” mengkono grenengané dhéwé ana kamaré karo ngilo, mèsem‑mèsem nyawang awaké dhéwé, kang lagi cucul klambiné mung kembenan kaya putri Bali. Pakulitané sing kuning nemu giring lan potongané awaké sing weweg isi, kaya potongan gitar, saya cetha saya ngégla, apa manèh dhadhané kang ana rerenggané gunung sakembaran, saya mantesi, bisa gawé gonjing miringé sing weruh.

Sri Kumaladèwi rumangsa marem, seneng awit akalé mesthi bakal bisa nggonjingaké atiné R. Sukmana temenan.

“Mas, Mas, Mas Mana, aku saiki njaluk digambar, nanging ora menganggo cara Jawa, cara Bali baé,” mengkono gunemé rikala arep digambar déning R. Sukmana ing dina Minggu wayah jam 7 ésuk, ana kamar studhioné R. Sukmana.

“Elo dadi ora sida ngagem cara Jawa ngono ta Dhik?”

“Ora Mas, aku kepéngin nyandhang cara Bali baé, jarené aku yèn nyandhang apa‑apa sarwa patut.”

“O......  Lha sing kanggo cundhuk[3] apa?”

“Aku wis nggawa kabèh Mas, iki apa tak gawa ana tasku kéné.”

“Yèn kaya mengkono ya sakersamu, aku mung saderma nggambar.”

“Yèn ngono aku dakcucul klambi ya Mas?”

“Ana ngendi Dhik?”

“Wis ana kéné baé rak ya kena ta Mas?”

“Yèn ngono aku dakmetu sedhéla Dhik, yèn wis rampung aku  undangen.”

“Ora susah metu Mas, wong mung kari cucul klambi kok. Malah mengko panjenengan dakjaluki tulung pisan, mbeneraké sing kurang patut, awit aku durung kulina.”

R. Sukmana ora mangsuli, lan ora sida metu, banjur nyedhiyaké bekakas, uba rampéning wong nggambar, lungguh ngadhepaké méja, ngungkuraké Sri Kumaladèwi. Dené Sri Kumaladèwi kang dhadhané weweg isi lan pakulitané sing resik saya katon wéla-wéla cetha, alus lan lumer. Kembené rimong Bali banjur dienggo diganti sing gedhé. Cundhuké kembang dipasang, karo bola‑bali ngilo. R. Sukmana isih anteng lungguhé, ora nolèh ora barang lagi natani bekakas gambar kabèh.

“Mas, Mas, Mas Mana coba pirsanana apa aku iki wis mèmper kaya Putri Bali?”

R. Sukmana banjur nolèh kagèt, awit rumangsané lagi adhep-adhepan karo putri Bali temenan. Sri Kumaladèwi nyandhang menganggo mengkono mau pancèn patut lan mantesi banget. Saya mundhak ayuné, luwesé, kawesé, gandhesé manisé. Lambéné dibèngès, mangar‑mangar abang, kaya‑kaya lagi nantang-nantanga sing nyawang. Mula nganti suwé R. Sukmana ora bisa omong panyawangé kedhèp tesmak, domblong.

“Biyung, biyung, wanguné bocah iki biyèn lairé kalung usus, nyandhang cara apa‑apa teka mantesi temen.” mengkono gunemé R. Sukmana ing batin.

“Ah sayang, aku mung bisa ngalem baé.”

Déné Sri Kumaladèwi bareng R. Sukmana kaya mangkono, batiné seneng, tambah bungah, wis mesthèkaké yèn R. Sukmana ketaman gandrung karo dhèwèké.

“Piyé Mas, wis patut apa durung?”

“Luwih saka déning patut Dhik, malah dakkira iki mau dudu sliramu.”

“Cundhuké kepriyé Mas apa, wis patut?”

“Uwis Dhik kabèh wis pantes.”

“Beciké aku mengko mapan lungguh ana ing endi Mas?”

“Cedhak cendhéla kéné baé Dhik, supaya padhang dadi cetha.”

“Iya ta, aku manut.”

Sri Kumaladèwi banjur menyat, lungguh ing dhingklik cilik, karo wiwit, pasang aksiné.

“Piyé lungguhku ngéné wis bener apa durung Mas?”

“Sing prasaja baé lungguhmu Dhik. Awak rada méngos sethithik. Lha ngono wis bener. Raimu arepna réné jejeg. Lha, Iha ngono bagus. Dhadha ungaIna sethithik, pundhaké aja ndegèg. Lha ngono wis becik. Wis ya Dhik aja obah‑obah dakwiwitané.”

Sri Kumaladèwi lungguh anteng kaya reca, ora obah‑obah. Sing anteng mung awaké, nanging atiné sejatiné gorèh banget weruh priya sing tansah dadi telenging atiné, dhadhané kaya kinebur rasané.

R. Sukmana wiwit nyekel pènsilé diosèr-osèraké ana kain gambaré. Mripaté Sri Kumaladèwi wiwit langsir, mandeng nom-noman sing lagi nggambar. Nanging sing nggambar atiné tetep kaya watu ora gigrig weruh blegering awak kang sasat dilèr mau, lan ora gonjing weruh kahanan sing kaya ngono, malah sajak ayem baé anggoné nggambar, panyawangé mung kadhang kala baé, bubar iku terus ngobahaké pènsilé manèh kanthi ayem kepénak. Weruh kaya mangkono mau ing batin kemropok banget. Sri Kumaladèwi banjur nandukaké[4] aksiné manèh, lambéné kang abang maya‑maya wiwit menga saka sethithik, terus mèsem pait maduning gula, ndudut ati. Untuné kang cilik‑cilik rata miji timun saya katon cetha putih kaya mutiyara, gilap‑gilap. Nanging R. Sukmana tetep teguh atiné ora gonjing semenir‑menira, malah saya katon ayem, tangané panggah ajeg enggoné nibakaké pènsilé. Weruh kahanan sing kaya mengkono mau Sri Kumaladèwi tambah‑tambah saya mangkelé, awit enggoné nggodha ora pasah. Mangka yèn nonoman lumrah baé mesthi bakal gègèr temenan weruh kahanan sing nyolok kaya mengkono. Atiné saya tambah pegel, anyel, mangkel kagol.

“Adhuh kesel banget aku Mas, apa vvis olèh obah awakku.”

“Kena Dhik, malah saiki wis kena koktinggal, lan kena busana.” wangsulané R. Sukmana ayem.

“Lho apa wis rampung gambaré Mas?”

“Durung Dhik, nanging bagéan sing perlu‑perlu wis cukup.”

Sri Kumaladèwi kepéngin weruh wujuding gambaré, mula banjur menyat marani, terus ngadeg ing sandhingé R. Sukmana. Malah disengaja awaké disénggolaké. Nanging R. Sukmana atiné tetep puguh ora gingsir, enggoné nyekeli pènsil tetep ajeg, pènsilé terus mlumpat‑mlumpat ing kain kang wis wujud gambaré Sri Kumaladèwi.

“Kok durung mèmper karo gambarku ta Mas?”

“Mula ngono Dhik, suk rong dina engkas rak wis mèmper, wong iki durung dadi.”

Sarèhning enggoné anggoda ora pasah. Sri Kumaladèwi banjur énggal‑énggal dandan. Klambiné énggal‑énggal dienggo, cundhuké dibuwang, suwengé dilebokaké ing tas, karo sajak mangkel.

“Mangkel atiku.” mengkono grenengé Sri Kumaladèwi, bareng wis mulih ana kamaré. Tas kang isi penganggo dibuwang bleber ana pojoking kamar. Awaké terus ambruk ing paturon karo nangis.

“Hem .......... nembé iki aku weruh ana priya kang kaya  mengkono. Atiné puguh kaya waja. Hem .............  apa aku iki isih kurang ayu kurang narik atiné?”  mengkono sambungé. Bantalé wis teles déning tètèsing eluh. Atiné tambah  sedhih.

“O ............  Mas Sukmana Mas Sukmana, apa kowé ora ngerti temenan karo krenteging atiku iki? Ana wis diwènèhi dalan teka atimu isih atos temen, babar pisan ora nggatèkaké. Apa pancèn kowé wis mati atimu? O ......... Mas Sukmana, welasa menyang dasihmu iki, kang tansah nandhang asmara.”  mengkono sambungé manèh karo ngusapi luhé.

Bareng olèh limang dina gambaré wis dadi, andadèkna bungahé Sri Kumaladèwi. Nanging meksa isih gela, sebab panggodhané ora bisa olèh gawé. Malah wis naté nggodha R. Sukmana nalika R. Sukmana menyang omahé Sri Kumaladèwi. Wektu iku kabener sepi sing ana omah mung Sri Kumaladèwi dhéwé. Wong tuwané lagi menyang Lawéyan, baturé lagi diutus menyang Singosarèn Sri Kumaladèwi ethok‑ethok semaput ora éling. Trengginas R. Sukmana tetulung, Sri Kumaladèwi dipondhong diturokaké ing dhipan, nanging bubar iku R. Sukmana isih tetep panggah baé atiné ora gingsir. Sri Kumaladèwi kagol manèh.

Sri Kumaladèwi durung kemba pikiré, banjur golèk akal manèh. Sutrisna anaké R. Sukmana dipondhong digawa dolan ditukokaké sandhangan lan dolanan rupa‑rupa. Nanging R. Sukmana atiné ya tetep panggah baé biasa. Weruh kaya mengkono mau Sri Kumaladèwi banjur nékad gawé layang, kang uniné mengkéné:

    Mas Sukmana sing daktrisnani.

Walèh‑walèh apa Mas wiwit aku ketemu thuk sepisan karo panjenengan, atiku rumangsa kegiwang. kudu‑kumuduné kepéngin terus cedhak karo panjenengan baé. Nanging Mas, wanguné panjenengan mung ayem baé penggalihé sajak ora nggapé karo aku. Malah nalika aku jaluk digambar cara Bali biyèn kaé, panjenengan ya sajak katon énak baé, ayem penggalihé. Mangka yèn dudu Kangmas, kiraku mesthi bakal gorèh, weruh kahanan sing kaya ngono wektu iku.

Mula bareng iki aku arep matur terus terang Mas, karo panjenengan. Aku tresna karo panjenengan lair‑batin. Aku saguh dadi gantiné ibuné Sutrisna.

Kang iku yèn panjenengan kersa nimbangi bakal kaya apa bungahing atiku. Welasana ragaku iki. Ya mung panjenengan priya sing tansah dadi lam-laming atiku rina wengi, yèn panjenengan ora kersa ngleksanani sing dadi panyuwunku iki, kiraku aku sida mati ngarang temenan. Welasana ya Mas?

Mung iki aturku, nyuwun kabar.

                                                        Rayi kang tresna sejati

                                                Sri Kumaladèwi.

Bubar maca layang mau R. Sukmana atiné rumangsa sedhih. Beneré mono R. Sukmana ya welas karo Sri Kumaladèwi. Nanging atiné dhéwé ora nduwèni rasa katresnan sethithik-sethithika, awit katresnané wis kadhung disokaké kabèh menyang RA. Tien Tisnowati kang saiki wis ora ana kabaré, Nyut ................ sanalika banjur kaya ginugah atiné, kèlingan menyang RA. Tien Tisnowati, kang wis naté ditresnani. Wewayangan katon ngegla ana ngarepé, R. Sukmana menyat, njupuk gambaré RA. Tien Tisnowati kang tansah disimpen. Gambar nuli dibèbèr disawang dipandeng, atiné saya trenyuh, kèlingan menyang lelakon sing wis kepungkur nalika sapatemon kang pungkasan, ana ing petamanan wayah bengi. Atiné semplah, saya ton‑tonen terus. Kanggo nyapih kahanan sing ora becik, R. Sukmana niyat arep ngumbara manèh, kanggo sawetara wektu. Awit yèn dhèwèké isih tetep ana Sala, Sri Kumaladèwi bakal saya mesakaké dadiné. Awit R. Sukmana ngerti yèn wong lagi kapedhotan katresnan iku pancèn abot banget sanggané, bisa nuwuhaké lelakon rupa‑rupa, kaya dhèwèké dhéwé.

“Apa sebabé, aku ora nduwèni tresna karo Kumaladèwi? Dhèwèké bocah ayu, pinter, tur anaké wong sugih. Apa sababé atiku ora bisa nimbangi?”  ya kaya mengkono mau gagasané R. Sukmana.

Layangé Sri Kumaladèwi arep diwangsuli, lan arep diandharaké terus terang bab wong jejodhoan kuwi, pawitané sakaroné kudu padha nduwèni rasa katresnan, yèn mung sesisih, bakal ora becik. Bengi iku R. Sukmana banjur gawé layang wangsulan, kaja mengkene:

Dhiajeng Kumaladèwi.

Layangmu wis daktampa, gawé trenyuhing atiku, awit aku ora ngira babar pisan yèn arep nampa kanugrahan kang semono gedhéné.

Nanging Jeng aja dadi gerahing penggalihmu, aku kepeksa ora bisa nampa sih‑katresnanmu kang semono mau. Ora kok merga aku gething karo kowé, kuwi ora babar pisan. Nanging merga tekané sih‑katresnan menyang aku iki wis telat, wis kasèp awit katresnanku wis diborong kabèh, daksokaké menyang sawijining kenya kang saiki wis ora ana.

Saupama tekané dhèk biyèn, luwih dhisik, bakal daktampa  kanthi tangan loro, lan mesthi daktimbangi. Mangka wong  jejodhoan kuwi pawitané kudu sing padha déné nduwèni  rasa katresnan, yèn sing siji ora, uripé bakal kurang sam purna.

 Mula saka iku aja pisan‑pisan andadèkna gerahing penggalihmu ya Dhik, sebab atiku saiki wis adhem tanpa nduwèni greget semangat apa‑apa. Sakabèhaning katresnanku wis  digawa lunga adoh banget. Daksuwun baé muga‑muga tetepa dadi sedulur baé. Lan aku nyuwun pamit pisan, wiwit  dina sésuk‑ésuk aku arep ngumbara manèh, embuh menyang endi, aku durung bisa ngaturaké, lungaku perlu arep  njembaraké kawruhku.

Kaya‑kaya cukup seméné atur wangsulanku, lan aja pisan-pisan dadi gerahing panggalihmu.

                                                                  Saka mitramu.

                                                                  SUKMANA

Temenan ésuké R. Sukmana wis ninggalaké Kutha Sala, ora ana sing ngerti saliyané ibuné dhéwé.

Let 5 dina saka lungané R. Sukmana Sri Kumaladèwi tinemu nglalu mati ana kamaré dhéwé, sarana laku ngendhat nganggo setagené. Wong tuwané sedhih banget, awit ora nyana babar pisan yèn anaké bakal nemoni lelakon sing nggegirisi mau.

Ing layangé kang ditujokna marang wong tuwané mung nyebutaké, nggoné dhèwèké nganti nduwèni tumindak sing kaya mengkono mau, jalaran saka kepedhotan ing rasa katresnan. Dhèwèké rumangsa isin, wirang, déné katresnané ora olèh tetimbangan, karo sawijining priya sing ditresnani.

Pepuntoning ati, wis ora ana dalan liya, saliyané mati sarana tumindak kaya ing ndhuwur mau, katimbang wirang, lan tansah nandhang wuyung terus ing saben dinané. Pancèn krodhaning sih katresnan jati yèn wis gelem krodha bisa gawé gègèring donya, bisa gawé lelakon sing nggegirisi banget. Semono  dayaning sih katresnan jati, dayané pancèn luwih gedhé. Bab iki wis tumindak wiwit kuna makuna nganti tekan seprené, arang kang bisa ngipataké. Ora lanang ora wadon, ora tuwa ora enom padha baé.

---