. KURBANING KATRESNAN
Ing kampung Sélasari Magetan katon ana sawijining
omah gedhong cilik, asri, pèni, ngarepaké dalan gedhé. Omah mau gagrag modhèl
anyar, kinubengan ing pekarangan kang jem-bar bawéra. Ing sangareping omah kiwa
tengené, ana taman-ané kang tinanduran kembang manéka warna, nedheng-nedhengé
megar ndadi, gandané arum sedhep ngambar-ambar. Patamanan mau tinata winangun
bunder, tandurané tinata rajin lan cèkli, tur diupakara kanthi becik‑becik,
mula tandurané tansah katon seger‑seger, ledhung‑ledhung, kembangé mekrok
seger, dinulu ngresepaké ati. Tandurané kembang warna-warna, kayata: Chrysant,
Hortènsia, Lèlié, Aronskelk, Gerbera, Anyelir, Aster, Gladiool, lan liya-liyané
manèh.
Ing undhak‑undhakaning tritisan
rinengga déning pot‑pot gedhé dikapur putih, isi tanduran: Sufelir, Kuping
Gajah, Koolpalm. Anggrèké pating grandhul ana ndhuwuré, nedheng-nedhengé kembang,
ana sing putih, ana sing kuning, ana sing blorok‑blorok, nyenengaké. Ing
tritisan diwènèhi pot cilik pirang‑pirang kang isi bangsaning cactus, kayata: Haworthia Fasciata kaya
buntut tekèk, Stapelia Grandiflora, Mamillaria, Upuntia, Clavarioides, Echionopsis
Oxygona, Rhipsalis Tetvagona, Aloe Coneinna, Euphorbia Obesa, Echeveria
Gibbiflora, Gloxinia, Begonia, lan liya-liyané.
Ing pendhapa
njero diwènèhi méja korsi sasetèl saka penjalin, korsiné diwènèhi bantal cilik
kang diurungi sutra putih sinulam kekembangan benang emas. Méjané diwènèhi
taplak réndan putih mulus, lan ing dhuwuré ana vas isi kembang Gloxinia kang
kembangé lagi megar.
Ing pojok
papat didèkèki dhingklik sikilé dawa, diwènèhi pot kuningan kang isi bangsaning
suplir. Ing tengah‑tengah bener cedhak méja tamu didèkèki aquarium ditumpangaké
méja cilik isi iwak mas lan koki rong jodho, rupané abang, buntuté nglèmbrèh
nyenengaké.
Témboké
rinengga gambar‑gambar kang èdi pèni, gambar sesawangan kang ngresepaké ati.
Sisih kulon gambar Jangèr Bali lan Srimpi.
Déné kebon
mburi omah ditanduri bangsaning sayuran rupa-rupa, kayata: kobis, bayem,
térong, téla pohung, tomat. lombok, kapri, slèdri, kacang dawa, lan
liya-liyané. Ing pager dirambati wit waluh jipang, kang wohé pating grandhul
ndeménakaké. Tanduran mau katon subur‑subur lan seger, merga tansah dirumat ing
saben dinané.
Saburiné
omah gedhong, ana omahé manèh cilik, kanggo pawon, lumbung, kamar batur, lan
kolah.
Sing
kagungan omah mau asmané RS. Ranuasmara, piyayiné wis rada sepuh, bangsaning
umur 50 taun. Rambuté wis katon putih kaya kapas. Salirané isih katon pengkuh
gagah. RS. Ranuasmara kuwi biyèn sawijining pelukis, wis naté ngumbara nganti
tekan endi‑endi, malah wis naté menyang Éropa lan Asia Wétan, perlu mamèraké
lukisané. Pancèn alus urip, bisa gawé lam‑laming pikir. Jenengé wis kondhang
dadi pelukis kang misuwur, sadrajat karo pelukis manca negara.
RS.
Ranuasmara ora kagungan garwa amarga garwané wis ora ana. Putrané loro lanang
lan wadon. Sing lanang Susilo umuré 23 taun isih jaka saiki dadi mahasiswa
Gajah Mada ing Ngayoja jurusan kedhokteran. Déné ragilé kenya umuré 19 taun
isih legan, jenengé Sri Éndah Wahyuningsih, dadi guru SMP ana Magetan kono. Sri
Éndah Wahyuningsih mau rupané sulistya banget kaya pranakan Indho. Pawakané
lencir weweg, Pakulitané kuning nemu giring. Katambahan irung ngrungih, mripat
lindri‑lindri kaya bintang pilem Lies Noor, mula akèh para mudha sing padha
kepéncut gandrung‑gandrung kapirangu karo dhèwèké, nganti sawenèh ana sing
ngengleng mikir Sri Éndah Wahyuningsih. Malah ana sing ora kuwat nyawang banjur
trima oncat saka Magetan. Béda banget karo kangmasé yaiku Susilo kang
pakulitané mbambang.
Pancèn wis
akèh para mudha kang nélakaké tresna karo Sri Éndah Wahyuningsih, kepéngin
ngajak urip bebarengan. Nanging kabèh mau ditolak kanthi alus déning Sri Éndah
Wahyuningsih, asengadi yèn durung duwé pikir sing kaya mangkono, isih seneng
nyambut gawé, mulang bocah‑bocah. Mula pancèn bener kaya mangkono, dhèwèké
durung nggagas ing bab iku, isih seneng mulang. Awit jaréné ora ana kasenengan
liya saliyané mulang. Yèn ana ngomah ngurusi balé omah, lan ngrumat kasenengan
Iiyané, yaiku tanduran, ésuk soré tansah ditliti kanthi premati, kaya ngrumat
bayi, nganti saupama ilang tandurané salah siji baé dhèwèké ngerti.
Sri Éndah Wahyuningsih
ora tahu lunga ubyang‑ubyung yèn ora perlu banget. Dadi akèh ana ngomah[1],
awit ngèlingi bapaké wis sepuh. Baturé loro lanang wadon, yaiku Pak Yoto lan
Bok Yoto. Ketambahan manèh wis ana sewulan iki bapaké tansah gerahen baé,
kaworan watuké kumat. Wis dipriksakaké dhokter papat, meksa ora ana sudané,
gerahé malah saya ngrekasa, mula dhèwèké saben dina tansah mugen ana ngomah.
Sri Éndah
Wahyuningsih sedhih atiné, mikir gerahé bapaké mau. Mula blas ora naté dolan,
tansah mugen nunggoni wong tuwané baé.
Kangmasé sing ana Ngayoja arep
dikabari, nanging dipenggak déning bapaké, mundhak gawé kisruhé Susilo, awit
lagi nengah-nengahi ujian.
Mundhak dina
gerahé RS. Ranuasmara saya mundhak ngrekasa nganti ora bisa menyat saka
peturon. Salirané saya mundhak kuru, praupané cowong pucet, menyang dhaharan
wis ora kersa. Sedina sawengi terkadhang mung ngunjuk susu rong gelas. Sri
Éndah Wahyuningsih saya sedhih atiné saben dina tansah lungguh ana sandhingé
wong tuwané, gagasané ngambra‑ambra[2]
banget, sedhih, susah, trenyuh, campur dadi siji. Nyut kèlingan menyang ibuné,
sing wis ora ana, atiné mundhak keranta‑ranta nganti luhé carocosan metu,
nibani pipiné kang alus kaya saIju, nganti kacuné sutra teles kaya dikum banyu.
“Dhahar ya
Pak?” mangkono aturé Éndah nuju sawijining dina wayah soré.
“Ora
.......... Ndhuk Ning. Ora ..............
Uh....................! huk .........! huk...... èh ............! èh .............!”
wangsulané RS. Ranuasmara karo watuk ngikil.
“Bèn sliramu
kiyat kok Pak.”
“Ora
................ ora
............... doyan.”
“Sésuk
dipriksakaké dhokter menyang Surabaya baé apa Pak, jaréné kana ana dhokter sing
pinter!”
“Wis
................ kasèp .................... Ning, wis ................... ka
.......... Huk! Huk .........................
Eeeeeeeh ...................!”
“Ngunjuk
wédang jeruk karo gula batu apa Pak, karebèn watuké ilang?”
RS. Ranuasmara ora mangsuli, mung
manthuk karo nyawang putrané, penggalihé katon sumedhot.
Sri Éndah
Wahyuningsih énggal‑énggal menyat metu menyang buri gawé wédang jeruk. Bareng
wis rampung banjur énggal‑énggal diaturaké.
“Pak iki
unjukané mumpung isih manget‑manget bèn logro watuké.”
RS.
Ranuasmara banjur ngombé wédang jeruk.
“Wis
.............. wis .............. aku jupukna slimut sing kandel waé Ning,
awakku teka krasa adhem temen.”
Sri Éndah
Wahyuningsih ora mangsuli, terus menyat mbukak lemari njupuk slimut, terus
dikemulaké bapaké. Sikilé kang adhem dipijeti alon‑alon kanthi sedhihing atiné.
“Wis
tinggalen kana Ning, ngasoa[3]
awakmu rak sayah.”
“Ora kok
Pak.”
“Gajegé kowé
dhèk mau nggawa garapan sekolahan, wis kana garapen dhisik.”
“Mengko
bengi baé kena kok Pak. Kangmas Susilo dakkabarané baé ya Pak?”
“Ah ora
susah Ning, mesakaké masmu, wulan iki jarené lagi nengah‑negahi ujian, mundhak
ngganggu ujiané.”
“Lha wong
gerahé Bapak saya ngrekasa ngené, mengko aku rak ditutuh Mas Sus Pak.”
“Mengko yèn
ana nesuné masmu aku sing mangsuli Ning. Wis aja dipikir. Kana tinggalen, aku
dakturu, mripatku ngantuk ngené.”
Sri Éndah
Wahyuningsih banjur metu kanthi sedhihing atiné. Pancèn mula bener ngendikané
bapaké mau, awaké wis sayah banget, nanging bareng ngèlingi gerahé bapaké kaya
mangkono mau, sayahing awaké ora dirasakaké, awit seka gedhéning katresanmu,
lan bektiné karo wong tuwané.
Nuju
sawijining bengi wayah jam wolunan, dinané malem Jumuwah Kliwon. Wiwit bakda
magrib Sri Éndah Wahyuningsih lungguh nunggoni bapaké karo mijeti sikilé sing
wis adhem. Wiwit surup mau RS. Ranuasmara ora menyat saka paturoné, amarga
watuké teka, napasé rada seseg, ora gelem ngendika, tansah mèndel baé, mung
mripaté bola‑bali nyawang Sri Éndah Wahyuningsih, banjur unjal napas dawa kaya
wong angluh kaé. Penggalihé sajak sumedhot, mripaté kang wis katon cowong mau
kaya‑kaya akembeng luh. Sri Éndah Wahyuningsih bareng weruh, atiné kaya sinendhal,
kagèt, awit salawasé durung naté weruh bapaké nganti ngruntuhaké luh kaya
ngono. Mula banjur alon-alon matur:
“Bapak teka
lajeng muwun ngono?”
RS. Ranuasmara kagèt krungu pitakoné
putrané sing ora dinyana‑nyana mau. Banjur mangsuli karo ngusapi luhé.
“O ........
Ning.... .......................... anakku ............................ Pancèn
bener bapak iki mau mentas ngruntuhaké luh, amarga aku banjur kèlingan karo
ibumu sing wis ora ana. Gèk kowé dhéwé nganti seméné gedhému, kowé durung naté
weruh ibumu. Apa manèh weruh ibumu, gambaré baé ya durung. Mangka aku dhéwé
saya ngunduri tuwa, lan ora suwé manèh mesthi bakal dipundhut ing pangayunaning
Pangèran. Bab iki wis ora kena disélaki manèh, lan ora bisa disingkiri awit
kabèh-kabèh mung gumantung ing ngarsaning Pangèran Kang Maha-adil. Aku mung
kari tunggu ésuk‑soré ninggal alam donya kéné, kang kebak lelakon rupa‑rupa.
Mula sanajana ésuk utawa soré aku dipundhut karo sing gawé urip, atiku wis
seneng, awit kowé wis diwasa, wis ngerti endi sing ala lan endi sing becik,
mengkono uga bab unggah‑ungguh, kaya-kaya kowé wis bisa mrantasi kabèh. Nanging
saupama kowé isih dadi bocah cilik, atiku ora mentala. Élinga kabèh titah ing
ngalam donya bakal mati, semono uga kowé, mung kari padha nunggu titi mangsané
baé. Mulané Nduk, gegantilaning jiwaku, sadurungé bapakmu dipundhut bali karo
sing Mahakuwasa, aku arep ngandhakaké sawijining wewadi menyang kowé, supaya
kowé ngerti. Wewadi iki wis lawas banget daksimpen primpen, suket godhong ora
ana sing ngerti.
“Wewadi apa
kuwi Pak?”
“Wewadi bab
lelakoné suwargi ibumu dhéwé Ndhuk. Kowé rak durung weruh menyang ibumu ta?”
“Iya bener
Pak. Nanging sanajan kaya ngono, aku wis rumangsa marem, awit isih ana gambaré
suwargi ibu.”
“Gambar sing
endi Ning?”
“Gambar kaé
ta Pak, sing ana kamarku, malah Mas Susilo ana sandhingé.”
“O..................
Ndhuk Ning ............................ anakku. Kaé pancèn gambaré ibuné Masmu
Susilo. Nanging sumurupa kaé, dudu ....................”
Tekan semono
RS. Ranuasmara kèndel, awit dhadhané seseg banget.
“Lha gambaré
sapa Pak, kok dadi dudu kuwi?”
“Kaé pancèn
dudu gambaré ibumu.”
“Dudu
gambaré ibu?” Sri Éndah Wahyuningsih kagèt atiné mlenggong.
“Sarèh
dhisik Ning anakku. Lungguha sing kepénak. Mengko Bapak arep ndongèng. Pancèn
ya iki wewadi mau, sing arep dakcritakaké, Masmu Susilo dhéwé ya ora ngerti.
Mula andadèkna sumurupmu ya Ndhuk, aja kagèt. Kowé karo Masmu Susilo kuwi
sanyatané wong liya, Masmu Susilo dudu sedulurmu, dudu kangmasmu sejati. Dadi
gambar wong wadon sing ana kamarmu karo Susilo kaé dudu gambaré ibumu, nanging
gambaré ibuné Susilo dhéwé.”
“Dadi yèn
ngono, aku karo Mas Susilo iku dudu sedulur tunggal bapak ibu ngono apa piyé
Pak?”
“Iya bener
ngono Ning anakku. Pancèn bener kaya ngono. Dadi sejatiné Kowé karo Susilo iku
wong liya, wong séjé.”
Sri Éndah
Wahyuningsih kagèt, nganti ora bisa mangsuli.
“Aja kagèt,
pancèn bener kaya ngono. Nanging sumurupa, bareng Kowé lair[4],
banjur dakseduluraké karo Kangmasmu Susilo.”
“Aku ora
mudheng banget ta Pak. Lha yèn ngono ibuku kuwi sing bener sing endi?”
“Ibumu dhéwé
ya wis tinggal donya.”
“Lha gambaré
ibu apa isih ana Pak?”
“Isih, kaé
daksimpen ana lemari. Malah gambaré ibumu mau ora wujud potrèt, ananging wujud
lukisan, asil karyaku dhéwé.”
“O
...................!”
“Andadèkna
sumurupmu manèh ya Ning anakku. Kowé dhéwé sejatiné ya dudu anakku.”
“O
...........................?”, Sri Éndah Wahyuningsih saya tambah kageté,
nganti awaké ndhredheg, mandeng karo RS. Ranuasmara.
“Lha yèn
ngono, aku iki putrané sapa Pak?” sambungé kanthi ndomblong.
“Kuwi
critané dawa banget Ning. Mengko bakal dakandharaké kabèh. Nanging Kowé aja
sedhih atimu awit wiwit kowé lair[5],
kowé wis manjing dadi anakku. Nalika Kowé lagi umur 7 dina, ibumu banjur
tinggal donya, Kowé dipasrahaké aku. Kowé banjur dakemong nganti tekan sepréné
iki.”
“O...............
ngono ta Pak. Lha asmané wong tuwaku sapa? Lan saiki ana ing ngendi?”
“Asmané wong
tuwaku[6]
dhéwé RM. Purwodirjo, saiki embuh ana ngendi, aku dhéwé ora ngerti, wis
daktakokaké, meksa ora ana sing weruh ana ing ngendi dunungé.”
“Adhuh
.............. Pak!”
“Kowé yèn
arep weruh karo ibumu ngiloa[7],
rupané ibumu wis presis kowé, ora ana sing dibuwang[8]
sethithik‑sethithika. Mung ibumu wis tuwa, kowé isih enom. Nanging nalika ibumu
isih enom, ya wis presis kaya kowé. Andheng‑andhengé uga padha, dumunung ana
tengah‑tengahing alis. Mripaté, irungé, alisé, jangguté, lambéné, wis ta cekaké
padha kabèh, kaya jambé sinigar. Mula coba jupukna dhus dawa kang ana lemari
rak sing dhuwur dhéwé, gawanen mréné.”
“Kok
disimpen baé, ora dipasang, apa sebabé Pak?”
“O..............
kuwi wadi Anakku, wadi. Sebab yèn aku weruh gambaré ibumu, atiku dadi keranta‑ranta,
utawa manèh wis cukup nyawang kowé, wis ta énggal jupuken kana.”
“Iya Pak.”
Sri Éndah
Wahyuningsih banjur njupuk dhus bunder dawa, tangané katon ndhredheg gumeter.
Dhus nuli diulungaké RS. Ranuasmara, nuli dibukak, dijupuk isiné, kang arupa
mori gulungan. Mori dibèbèr ana ngarepé Sri ÉndahWahyuningsih. Ing kono katon
ana gambaré sawijining kenya kang sulistya ing rupa. Sri Éndah Wahyuningsih
kagèt banget bareng weruh gambar mau. Gambar tansah dipandeng tanpa kedhèp,
wusana Sri Éndah Wahyuningsih banjur nangis mingseg‑mingseg.
“O...........
adhuh ............ ibuku!” sambaté
sedhih.
RS.
Ranuasmara mung legeg‑legeg sumedhot nyawang Sri Éndah Wahyuningsih kang lagi
nangisi gambaré ibuné mau. Penggalihé saya keranta-ranta, mèlu sedhih. Nganti
suwé Sri Éndah Wahyuningsih durung bisa lipur atiné, tangisé saya ngontog‑ontog,
awit saiki nembé ngerti, wong sing diarani bapaké dhéwé mau tibané wong liya,
dudu wong tuwané dhéwé sing ngukir jiwa ragané. Teka semono temen gedhéning sih
katresnané karo awaké. Ora naté nyrengeni, sapanjaluké tansah dituruti,
didhidhik becik‑becik nganti bisa dadi kaya saiki. Ngèlingi sing wis kaya
mengkono mau atiné Sri Éndah Wahyuningsih saya sedhih lan nelangsa, keranta‑ranta.
Saiki rumangsa wedi lan rikuh karo RS. Ranuasmara, sing wis dianggep wong
tuwané dhéwé mau. Wanguné RS. Ranuasmara ngerti menyang kekandhutaning atiné
Sri Éndah Wahyuningsih mau, tandhané banjur ngendika alon, kaya mangkene:
“Anakku
Ning, kowé aja banjur kaya ngono karo aku, lan aja rikuh-pakéwuh, sanajan saiki
kowé wis ngerti menyang wewadining lelakonku, aku iki ya isih tetep dadi wong
tuwamu, kowé wis dakanggep anakku lair[9]-batin.
Malah saupama ora ana kowé, kiraku aku ora urip dawa tekan saiki iki. Aku yèn
weruh kowé, tansah kelingan menyang ibumu ora uwis‑uwis. Wewayangané ibumu, ya
ana kowé dadi siji.”
“Matur nuwun
sanget Pak. Lha ibu kula, kaliyan Bapak punapa taksih sedhèrèk?”
“Lho, Iho
lha, rak nganyar‑anyari, Kowé banjur malih basa karo aku, iku ateges yèn, Kowé
ora nggugu gunemku. Wis ta aja nganyar‑anyari, gawénen kaya adat sabené baé.
Aku emoh kokbasani, awit rumangsaku banjur dadi adoh ngono. Kowé aja ngowahi
apa‑apa. Apa aku kokanggep bapak sambungan?”
Sri Éndah
Wahyuningsih tumungkul, krungu wangsulané bapaké angkat mau.
“Ya wis Pak
aku ndhèrèk.”
“Lha rak
ngono, aku bungah, tandha yèn Kowé ora nganyar-anyari. Karo manèh yèn dirungu
tangga teparo rak dadi padha gumun, wong biasané Kowé ora naté basa, teka malik
grémbyang ngono, mengko wewadi iki rak bisa kawedhar ing liyan.”
“Iya bener
Pak, saiki dakjabel manèh aturku.”
“Lha rak
ngono. Malah aku nduwèni penjaluk karo kowé, bab iki aja nganti keprojol ing
liyan.”
“Lha yèn
karo Mas Susilo kepriyé?”
“Masmu ya
kena diwènèhi weruh nanging bésuk.”
“Suk kapan
Pak?”
“Yèn aku wis
ora ana.”
“Adhuh ..................!”
“Masmu
Susilo ya ora ngerti, awit nalika semono dhèwèké iya isih cilik, lan wektu
semono ana astané swargi embahé pisan.”
“O ngono
ta.”
“Wis ta
lungguha cedhak kéné, takdongèngi lelakon sing ana gegandhèngané karo
lelakonmu. Critané dawa, mula ya mung arep dakcritakaké sing perlu‑perlu baé.
Crita iki isi lelakon bab sih katresnan sing nyedhihaké ati. Mula kowé mengko
ya aja mèlu‑mèlu sedhih atimu. Nanging aku jupukna wédang dhisik, gorokanku kok
krasa salit temen...”
* * *
Surakarta, 1927.
Ana
sawijining nonoman jenengé R. Sukmana umuré 19 taun, murid MULO duwé kanca
kenya, jenengé RA. Tien Tisnowati putri Sala asli, putrané RB. Jayèngsubroto,
pènsiyunan Wedana Bayalali. Dalemé ana Kampung Tamtaman, isih darahing priyayi
luhur turun ningrat. Kenalé R. Sukmana karo RA. Tien Tisnowati wis lawas
banget. Mauné kenalé nonoman loro mau ya mung lugu baé. Nanging lawasing lawas,
sakaroné banjur padha thukul rasa katresnan. R. Sukmana tresna karo RA. Tien
Tisnowati, Tien Tisnowati nimbangi katresnané. Dadi wis jumbuh loro‑loroné
padha kadunungan tresna kabèh, malah nganti wis padha prasetya yèn ing tembé
buri padha arep urip bebarengan. R. Sukmana bungah banget atiné, duwé pacangan
RA. Tien Tisnowati mau. Sepisan dhasar isih darahing ngaluhur, rembesing
kusuma, turuning wong andara warih. Kapindhoné atèn-atèné becik lembah manah.
Kaping teluné kasulistyané RA. Tien Tisnowati tanpa tandhing, pindha golèk
kencana. Kaping paté sing baku padha tresnané.
Nanging
kahanan kang kaya mengkono mau émané ora bisa langgeng lan kasembadan.
Mbokmenawa pancèn wis ginaris ing alam Loh Ma'ful yèn nonoman loro mau pancèn
dudu jodhoné, lan kudu pepisahan jalaran saka drajaté kang ora padha. RA. Tien
Tisnowati darahing ngaluhur, R. Sukmana mung wong lumrah, tur anak randha pisan
gèk ora duwé. Déné cethané mau bareng kapiyarsan déning keng ramané RA. Tien
Tisnowati banget dukané lan ora marengaké yèn R. Sukmana ngarah putriné. Malah
R. Sukmana nganti diancam, yèn wani-wani mlaku bebarengan, arep dipasrahaké
pulisi. Pancèn kanggoné jaman samono, pulisi iku diwedèni banget, padha karo
wong yèn weruh memedi. Mula R. Sukmana banjur ora wani ngaton manèh, tansah
ngadoh. RA. Tien Tisnowati dhéwé banjur dipingit, ora kena metu‑metu saka
gedhongé, yèn ora lagi ndhèrèkaké rama ibuné.
Ya wiwit iku
R. Sukmana banjur pisah karo RA. Tien Tisnowati. Nanging sing pisah mung lairé,
batiné padha ora gelem pisah, jiwané tansah sesambungan, awit sakaroné
katresnané pancèn murni suci, lan wis kadhung padha ngoyodé, padha seminé,
thukul ngrembuyung ing jiwa ragané nonoman sakaroné. Mbok jagaté kiyamat pisan
katresnan suci ora bakal mati, tetep isih langgeng urip, kang sawayah‑wayah
bakal thukul manèh luwih nggegirisi.
Pancèn kaya
ngono katresnan kang sepisanan ora bakal bisa dilalekaké ing salawasé urip.
Katresnan bisa nggawa korban, awit jatining katresnan mau ora nyawang rupa,
pangkat, bandha, lan drajat, nanging saka gumolonging ati loro‑loroné kang
jumbuh, cocog condhong, padha tresnané.
Malah manut
wecané sarjana Éropah Dr. Van Holk mengkéné: Sapa baé sing wis naté kepedhotan
ing rasa sih-katresnan jati, uripé bakal tansah kacihna nandhang rasa kacuwan
ing selawasé. Weca kaya ing ndhuwur mau pancèn bener, awit ampuhing katresnan
mau ngungkuli ampuhing panah wisa, lan yèn krodha, ya nggegirisi banget,
ngungkuli krodhaning gunung kang njeblug. Mula bener, tresna tohé pati. Tresna
bisa nggawa korban sakèhing ..............
korban.
Wiwit iku R.
Sukmana banjur kecandhak lara gandrung wuyung, rina wengi mung tansah ton‑tonen
menyang citrané RA. Tien Tisnowati, dilali‑lali malah saya ngaléla saya
mbebidhung ati.
Pancèn
bener, lara‑laraning lara ora kaya wong kang kapegatan ing katresnan. Kang
kataman lara gandrung wuyung ora mung R. Sukmana dhéwé, nanging RA. Tien
Tisnowati ya kaya mengkono, rina wengi sing dipikir mung R. Sukmana baé. Saya
sedhih manèh bareng let rong dinané R. Sukmana ora mlebu sekolah, jaréné lara,
atiné kaya sinendhal mayang kaé, saking welasé karo R. Sukmana.
Arep tilik ora wani, awit dhèwèké ora kena lunga‑lunga
dipingit ana ngomah. Let 3 dina R. Sukmana tampa lajangé RA. Tien Tisnowati
kang surasané mengkéné:
Kangmas Sukmana woding atiku.
Wis ana seminggu iki panjenengan ora
mlebu sekolah, atiku dadi sedhih banget. Awit aku ngerti yèn gerah panjenengan
iku jalaran saka kakèhan mikir menyang aku, iki wis mesthi. Beneré mono kliwat
saking anggonku kangen karo panjenengan, kepéngin tilik mréné. Nanging adhuh
Mas, aku ora bisa lunga‑lunga, malah saiki kaya wong dikunjara baé, dipingit
ana ngomah. Wis akèh‑akèh enggonku ngaturi priksa karo rama ibu bab
sesambunganku karo panjenengan. Yèn ibu ngono ora apa‑apa, nanging rama malah
duka banget. Aku didukani akèh‑akèh, malah yèn ora manut kersané, aku arep
diusir. Adhuh Mas, seméné aboté sesangganku. Aku saiki rumangsa sedhih banget,
judheg ngrasakaké wong tuwaku dhéwé kang isih ngukuhi menyang kaningratané.
Kapindhoné atiku susah ngrasakaké panjenengan nganti dadi gerah kaya
mengkono.
Mauné aku ora nyana babar pisan, yèn
dayaning sih katresnan iku ngéné dadiné dakarani, yèn wis bubar lan dipedhot
iku banjur dadi ilang blas, ora ana tabeté apa‑apa. Nanging adhuh pangira‑iraku
kabèh mau tibané salah gedhé. Rina wengi mung panjenengan baé sing dakimpi‑impi,
ndaktangisi. Pancèn abot Mas medhot rasa sih katresnan iku, apa manèh yèn wis
kadhung manjing ing balung sungsum, angèl ilang‑ilangané. Mbok diijolana karo
apa baé katresnan ora bisa padha, awit dayaning katresnan mau ora nyawang bab
bobot, bibit, lan bèbèt, nanging mung gumantung sing padha nglakoni. Mula
sanajan awakku dikunjara wesi primpen, rasa sih katresnanku karo panjenengan
isih tetep panggah, malah saya mundhak gedhé. Luwih sedhih manèh bareng aku jarené
arep énggal‑énggal diomah‑omahaké karo sawijining priyayi, kang isih klebu
sanak kulitku dhéwé isih tunggal drajat lan darah karo rama. Wis akèh-akèh
aturku nanging rama tetep panggah, malah aku didukani lan diuman‑uman.
Pungkasaning rembug aku mung ditanting dikon milih salah siji, yaiku manut apa
mbangkang. Yèn manut kudu gelem nuruti kersané wong tuwa, gelem diomah‑omahaké
oleh pilihané wong tuwa. Yèn mbangkang aku kena sakarepku; nanging ora diaku
putrané, lan kudu lunga.
Adhuh Mas, seméné aboté lelakonku,
saben dina saliyané sedhih, judheg, nelangsa wis ora ana manèh. Mangka aku wis
prasetya karo panjenengan yèn arep padha urip bebarengan. Jiwa ragaku wis éklas
dakpasrahaké menyang panjenengan kabèh, wong liya ora lila banget yèn nganti
nyekel awakku.
Nanging Mas, sarèhning aku tinitah
dadi wanita, bisaku ya mung nangis, ya mung tangis iku sing dadi gegamanku,
arep mbangkang ora wani, wedi kena walaté.
Mula bab iki panjenengan aja salah
tampa, aku tetep tresna lan setya karo panjenengan donya akérat, lair lan
batin.
Mung iki aturku, muga handadèkna ing
pamirsa. Panjenengan dakdongakaké énggal saras gerahé.
Rayi tuhu tresna,
TIEN TISNOWATI.
R. Sukmana bareng maca layang mau sedhih banget.
Saka rumangsané donya banjur dadi katon peteng lelimengan, bumi kaya
gonjang-ganjing, awaké krasa lemes lan semplah, wasana saking sedhihé nganti
nangis.
R. Sukmana saben dina tansah dheleg‑dheleg,
memelasi, ora doyan mangan. Awaké tambah kuru, marga saka bangeting mikir
menyang RA. Tien Tisnowati. Tujuné ibuné pinter anggoné tansah njaga menyang R.
Sukmana, saben dina dikandhani akèh-akèh, Ian dituturi sing becik‑becik,
wusanané R. Sukmana banjur bisa rada katon jenjem atiné.
“Nggèr Sukmana anakku, yèn saben dina kowé tansah
legeg-legeg sedhih, sing susah ora mung kowé dhéwé, aku ya mèlu susah. Ibu iki
wis tuwa, ora lawas manèh bakal dipundhut karo sing gawé urip. Mula mumpung ibu
isih urip, aku kepéngin weruh kowé bisa urip seneng, pulih kaya dhèk wingi‑wingi
kaé. Puluh‑puluh tiwas kokpikir jero, yèn pancèn wong tuwané RA. Tien Tisnowati
wis ora marengaké, arep kepriyé? Aku ora maido Nggèr, pancèn abot wong
kapedhotan ing rasa katresnan kuwi. Ibumu wis tuwa, wis ngerti lan wis wareg
mangan pedhes, lan gurih isining alam donya. Nanging kabèh mau yèn kowé bisa
ngendhalèni menyang sakabèhing atimu, mesthi bakal énggal ilang, oraa[10]
bisa ilang blas, ya akèh sudané. Yèn kowé ora bisa ngendhalèni atimu dhéwé
bakal nandhang kapitunan gedhé, jiwamu bakal ringkih, atimu bakal cacad, wis
mesthi. Nanging yèn kowé bisa ngendhakaké kasedhihaning atimu dhéwé, jiwamu
bakal kuwat lan santosa. Saupama kataman ing kasedhihan ya mung bakal sawetara,
ora banget-banget. Pancèn katresnan tanpa korban, iku dudu katresnan sejati,
nanging katresnan palsu, mung lair baé, utawa tresna thukul saka dayaning hawa
napsu. Nanging katresnan kang metu saka prentuling ati suci, bisa ditata lan
bisa dikendhalèni. Déné dalané mbuwang sakèhing kasedhihan iku ora ana liya
mung sarana laku sabar lan narima.” mangkono pituturé ibuné kanthi sabar.
“Nanging Bu, aku ora bisa nglalèkaké karo Dhiajeng
Tien, awit katresnanku karo Dhiajeng Tien wis kadhung urip ana jantungku.”
“Aku wis ngerti lan ora maido Suk. Nanging yèn kowé
wiwit bisa ngendhalèni, mesthi bisa. Dalané saka sethithik, nanging yèn kanthi
tlatèn éling sabar, lan narima mesthi bisa. Bab iku padha baé karo yèn kowé
lagi nampani piwulang saka gurumu. Kowé ora bisa nampani piwulang sepisan, bruk
akèh, kuwi mesthi ora bisa. Nanging yèn gurumu enggoné mènèhi piwulang nganggo
tataran saka sethithik, kowé mesthi bisa nampani piwulang mau, kanthi kepénak
lan ngerti. Ora ana Propésor terus pinter jalaran ora sekolah, kuwi ora ana.
Kosok baliné mbuwang rasa kasedhihaning ati ya ngono, ora bisa sok glogok,
ilang blas kuwi ora bisa, nanging ya kudu saka sethithik kanthi dikanthèni ati
sabar lan narima. Yèn kowé bisa nglakoni kaya ngono kowé bakal kuwat jiwamu lan
kalis sakèhing godha rencananing ngaurip.”
Suwé R. Sukmana ora bisa mangsuli, awit sakèhing
pituturé ibuné mau pancèn bener kabèh, R. Sukmana éling, atiné kaya digugah,
éling ing sakabèhané.
“Iya Bu sakèhing dhawuhmu bakal dakèstokaké kabèh,
mula ora liwat aku nyuwun tambahing pangèstu baé.” wangsulané karo menyat.
“Iya Nggèr, iya sukur yèn kowé nggugu karo
pituturku iki. Dakpangèstoni, muga‑muga imanmu kuwat nampani sakèhing godha
rencana.”
“Matur nuwun Bu.”
Ya wiwit iku R. Sukmana banjur bisa ngilangi rasa
kasedhihaning atiné mau. Wiwitané ya ngrekasa banget, nanging suwé-suwé ya
bisa, kanthi wewaton ati sabar lan narima. Senajanta jiwané tansah nangis.
Nuju sawijining dina wayah bengi, R. Sukmana
kapinujon ijèn tunggu omah, awit ibuné lagi lunga jagong temantèn menyang
Kestalan. R. Sukmana dijak, nanging ora gelem, sengadi sirahé krasa ngelu, mula
trima tunggu omah baé. Bareng ibuné wis mangkat R. Sukmana banjur mlebu ing
kamaré, mapan lungguh sinambi nglukis awit dhèwèké pancèn pinter nggambar.
Malah ana salah sijiné guruné sing nuturi karo dhèwèké, supaya nerusaké sekolah
nglukis, supaya ing tembé buri bisa dadi pelukis temenan, awit dhèwèké pancèn
wis duwé dhasar pinter gambar. Pituturé guruné mau tansah dadi pikirané baé.
R. Sukmana wiwit nggambar, sing digambar potrèté
bapaké kang wis ora ana. Lagi tengah‑tengahé nggambar dumadakan kagèt krungu
ana wong uluk salam.
“Kula nuwun?”
“Mangga.” wangsulané R. Sukmana karo menyat mbukak
lawang. Nanging dhayohé ora katon mung regemeng-regemeng baé, awit ing jaba
peteng ndhedhet.
“Sinten?”
“Kula Dèn.”
“Kula sinten niku?”
“Napa pangling kaliyan kula Dèn?”
“Pangling wong peteng.”
“Pangling dhateng kula, dhateng suwanten rak inggih
napa pangling?”
“Sapa ta ya? Mangga ta mlebet.”
“Inggih.”
tamu mau mlebu karo nahan guyuné sing kekel.
R. Sukmana bareng weruh dhayohé mau terus digablogi
awit dhayohé mau ora liya Mbok Darmo abdiné RA. Tien Tisnowati.
“O jebulé kowé Mbok, gawé kagètku. Kéné lungguh
kéné.”
“Inggih Dèn ngriki kémawon.” karo mapan lungguh ing
dhipan lan isih ngampet guyuné.
“Kok njanur gunung Mbok, diutus Ndaramu apa karepmu
dhéwé mréné iki.”
“Inggih kalih‑kalih Dèn inggih diutus kaliyan
ndara, inggih saking kajeng kula piyambak.”
“O ngono ta. Diutus apa karo bendaramu?”
“Kabaripun Dèn Suk mentas gerah, gerah punapa Dèn?”
“Ah mung masuk angin baé kok Mbok, karo kaworan
malaria, nanging saiki wis mari.”
“O inggih sukur. Panci sakit satunggal niku jahat
sanget, tiyang waras‑wiris, manawi katrajang lara siji niku nggih sambat,
lajeng ambruk. Niku dèrèng Dèn, onten malih bangsaning lara niku, langkung jahat
sanget, sinten katrajang mesthi ambruk. Malah boten trima ambruk mawon, adat
sing empun sing kataman sok bekah‑bekuh ngaten, malah onten sing ngengleng lan
dleming.”
“Lho lha lelara apa kuwi Mbok?”
“Nggih niku.
Mala ..... rindhu Dèn.” karo
ngampet guyuné.
“Malarindhu? Lelara apa kuwi Mbok?”
“Allah Dèn, nggih sakit niku jenengé rak empun
mastani. Mala niku tegesé lelara, rindhu niku kangen, dadi lara malarindhu niku
lara kangen. Sintena kémawon yèn ketaman lara siji niku boten enèm boten sepuh,
boten kakung, boten putri, mesthi badhé gonjing miring saèstu panggalihipun.
Dados sami kaliyan sakit asma, yèn wingking dipuntambahi ra, inggih angèl
jampinipun.”
Krungu gunemé Mbok Darmo kaya ngono mau R. Sukmana
mèsem, ngerti yèn lagi disemoni déning Mbok Darmo sing pancèn dhasaré wong
lucu, lan wis ngerti menyang lelakoné R. Sukmana karo bendarané, awit saben‑saben
ana layang, ya mesthi metu Mbok Darmo.
“Iya bener Mbok, bener.”
“Lha rak leres ta Dèn?”
“Iya, ya. Lha kowé diutus apa karo bendaramu Mbok?”
Mbok Darmo ora mangsuli, nanging banjur nyedhaki R.
Sukmana karo bisik‑bisik.
“Lha keng ibu wonten pundi Dèn, kok sepen, napa
sampun saré?”
“Ibu tindak jagong nyang Kestalan Mbok.”
“O sukur yèn ngaten Dèn. Sowan kula niku pancèn
dipunutus Ndara Ajeng, dipundhawuhi maringaken jampi kangen kagem panjenengan
Dèn.”
“Tamba? Tamba kangen Mbok?”
“Jampi kangen gerah panjenengan. E, jampiné niku
ces-pleng sanget, saged kontan mantun.”
“É, é teka pinter temen Ndaramu kuwi, jamuné apa
coba ulungna.”
“Nyebar godhong kara. Sabar Dèn, sampun kasesa,
mangké kula pendhetipun rumiyin.” Bubar celathu mengkono Mbok Darmo terus
njupuk barang kang ditlesepaké ing setagené banjur diulungaké R. Sukmana.
“Lho kok layang Mbok, endi tambané?”
“Inggih niku Dèn jampiné, niku rak langkung
cespleng sanget katimbang jampi limrah niku.”
R Sukmana nampani layang karo gumuyu.
“O inggih Dèn, kula badhé nyuwun priksa, ingkang
saweg kagungan damel mantu Kestalan punika sinten?”
“Pak Harjowiyata, pènsiyunan mantri guru, Mbok.”
“O napa ingkang asli saking Pacitan punika Dèn?”
“Iya bener kok Kowé ngerti?”
“O sampun sanget Dèn. Yèn ngaten, ndara mantri
saweg mantu putranipun putri, Dèn Rara
Tien.”
“Iya bener kok wis ngerti Kowé Mbok?”
“Ngertos mawon Dèn, tiyang kala rumiyin dalemipun
Ndara Mantri punika celak kaliyan gubug kula, namung keletan pager. Malah kala
semanten Dèn Rara Tien taksih alit, sering kula bebéda. Pancèn Dèn Rara Tien
niku laré ayu, panggalihipun saé. Angsal sinten Dèn?”
“Yèn ora kleru R. Iskandar Mbok.”
“Ah yèn
ngoten begja sing kagungan nggih Dèn, dhasar Dèn Rara Tien ayu, sugih tur
pinter, saiba senengé benjang.”
“Apa wong
jejodhoan kuwi sing digoleki mung rupa lan kasugihané Mbok, rak ya ora ta ?”
“Yèn kula
inggih kalih‑kalihipun ngoten kok Dèn? Nanging ingkang baku tir padha irengé
rak inggih Dèn?
“Lho kok
dadi tir padha irengé kuwi piyé Mbok?”
“Ah Dèn Suk
niku mbodhoni napa? Tir padha irengé niku sir padha senengé. Ditambahi malih,
kreneng wadhah urang, wong seneng niku regané larang.”
Mbok Darmo
gumuyu kekel. R. Sukmana mèsem.
“Pancèn
ngono Mbok, nanging ya kuwi, senajan wis tir padha irengé, nanging yèn wong
tuwané ora nglilani, rak ya ora bisa klakon.”
“Niku leres
Dèn. Mula yèn onten tiyang sepuh ngoten niku patuté dibrantas Dèn, awit sampun
boten njamani malih. Jamané saya dangu saya majeng, tiyang sepuh kedah manut
dhateng laré, awit sing ajeng nglakoni omah‑omah niku rak sanès sing sepuh,
nanging putrané. Wong tuwa mung kantun nyawang,
rak ngaten ta Dèn. Mila yèn onten tiyang sepuh sing boten anujoni
dhateng kareping anak, niku wong tuwa kolot, sing wajib dibrantas, awit empun
boten jamani malih.” Mbok Darmo karo ngotot gunemé.
“Pancèn ya
bener kaya ngono Mbok. Ananging yèn wong tuwané panggah sebab saka naluri asal‑usulé,
sing ora padha, ya ora kena dipaido.”
“Ah yèn kula
sing nglakoni mangka kula sampun seneng kalih bocahé lanang, trima mberot
kémawon Dèn.”
“Nanging
Mbok, yèn nganti diréwangi banjur mberot barang, utawa bocahé lanang nganti
mlayokaké, aku ora setuju, awit tindak mberot lan mlayokaké bocah wadon iku ora
apik, dosané werna loro.”
“Lho kok
dosa werni kalih punika kados pundi Dèn?”
“Sepisan
dosa karo wong tuwané bocah wadon, kaping pindhoné, dosa menyang Pangèran. Sing
becik iku yèn kabèh padha setuju. Iku apik, uripé bakal kepénak lan seneng.”
“Niku rak
yèn saged kados ngaten Dèn, pancèn inggih utami sanget. Nanging yèn, wong tuwa
boten nocogi, beciké inggih ditinggal minggat mawon, bocahé lanang dijak niku
empun bèrès. Kados lelampahan kula rumiyin inggih ngaten, nalika badhé angsal
bapaké Darmo, tiyang sepuh kula malangi. Nanging kula lajeng nekat mberot, émah‑émah
kaliyan bapakipun Darmo, ngadhep Pak Pengulu. Tiyang sepuh kula wiwitané inggih
muring‑muring, nanging lajeng lilih, malah sapunika tresna sanget dhateng
bapakipun Darmo.
“Wewatakané
wong iku ora padha kabèh Mbok, ana sing keras, ana sing mung setengah‑setengah,
lan ana sing lembah manah. Dadi ora padha kaya uyah, dicampur padha asiné,
padha leteng. Balik manungsa ora mangkono. Mula bab iki aku ora bisa nyalahaké
lan ya ora mbeneraké. Kabèh‑kabèh mau mung kari duga prayoga menyang sing padha
arep nglakoni.”
“Niku leres
Dèn, yèn ngaten kula trimah kawon. Ah jebulé sampun dalu Dèn, kula kepareng
nyuwun pamit.”
“Wong durung
ana jam 9 baé kesusu bali. Apa ora ngentèni rawuhé ibu, sadhéla engkas rak wis
kondur.”
“Matur nuwun
sanget Dèn, sampun dangu mindhak dipunajeng‑ajeng Dèn Ajeng.”
“Ya wis kana
balia yèn kowé ora gelem daktahan.”
“Ah
panjenengan niku lucu sanget Dèn, tiyang kula sanès tiyang tahanan inggih boten
purun,” karo gumuyu kekel.
R. Sukmana
mèlu gumuyu.
“Ah sampun
Dèn, sampun dalu.”
“Iya Mbok
nyangoni slamet.”
Bareng Mbok
Darmo wis ora katon R. Sukmana banjur nutup lawang. Layang énggal‑énggal
dibukak, diwaca uniné mangkené.
Kangmas Sukmana gagantilaning atiku
Wis ana 5 dina iki aku ora metu‑metu
saka kamar, amarga ketaman ing lara, lara kang séjé karo lara lumrah kaé.
Selawasé aku urip ya nembé sepisan ji iki aku ketaman lara sing kaya ngéné iki,
saben dina saliyané sedhih, trenyuh, wis ora ana manèh. Nanging saupama
panjenengan tansah ana ing sandhingku kéné, kiraku énggal mari laraku. Déné
jalarané aku banjur ambruk iki, amarga kurang sepuluh dina engkas aku sida arep
diomah-omahaké karo R. Purwodirjo Komis Pos Malang, kang pantesé dakundang
bapak, aku didhawuhi ngladèni. Atiku lara banget Mas, lara banget.
Aku saiki wis ora bisa budi manèh,
kudu manut menyang kersané wong tuwaku. Ibu wanguné welas karo aku, banjur
matur karo rama. Nanging rama malah saya duka, ibu didukani akèh-akèh. Adhuh
Mas, aku wis ora bisa polah manèh, awakku kaya wis dibelenggu nganggo ranté
kang kenceng, nganti ora bisa obah. Rina lan wengi bisaku mung nangis wis ora
ana manèh, kancaku mung bantal kang teles déning eluhku. Sepuluh dina manèh aku
wis ora suci, wis klebu naraka donya.
Bokmenawa wong sakjagat rat iki sing
susah dhéwé mung aku. Saking ora kuwat nahan siksaning urip iki, mèh baé aku
nindakaké lelakon sing nggegrisi. Tujuné aku banjur pinaringan éling. Saiba
bakal kucemé asmané rama yèn aku nganti klakon nindakaké lelakon sing ngeres‑eresi
mau Pepuntoning atiku aku banjur mung pasrah menyang sing Mahakuwasa.
Mas, aku teka kangen, kepéngin
ketemu karo panjenengan, kepéngin nyawang panjenengan kanggo kang pungkasan,
senajana mung sedhéla waton klakon bisa ketemu, wis lega atiku.
Ananging sayang Mas, aku ora bisa
lunga‑lunga. Mula saka iku, aku nduwé panyuwun karo panjenengan, kersaa rawuh
ing omahku sésuk bengi, wayah jam 11. Metua lawang butulan sisih kulon,
panjenengan dakanti ana petamanan wétan omah. Poma-dipoma pinangkanana
panyuwunku iki. Aku wis kapang banget karo panjenengan, ora kétang sedhéla,
waton ketemu, karebèn lega rasaning pikirku, kang saben dina tansah nguneg‑uneg
ana dhadhaku. Ana perlu penting sing arep dakaturaké.
Mung iki aturku.
Rayi tuhu tresna
Tien Tisnowati
R. Sukmana judheg,
sedhih, trenyuh, maca layang mau. Nganti wengi ora bisa turu, saking welasé
karo RA. Tien. Wewayangané katon ngléla cetha ana ngarepé, kaya‑kaya njaluk
supaya diwelasi. R. Sukmana nangis, kaya bocah cilik.
Jam 11 bengi.
Bengi iku peteng
ndhedhet, katambahan mendhungé katon ireng, angendhanu[11]
ing awang‑awang. Lintang‑lintang mung siji loro katon pating krelip. Hawané
adhem, anginé silir-silir sumiyut. Ing ngendi-endi wis katon sepi nyenyet.
Lamat-lamat keprungu panggonggongé asu rada adoh.
Dalemé RB. Jayèngsubroto
ing Tamtaman wis katon sepi nyenyet, malah wis saèmper kaya cungkup ing
tengahing jaratan, katon serem medèni peteng kéyuban wit‑witan kang dhuwur
godhongé ketel. Mung ing buri isih ramé, swaraning kodhok ngorèk ana mblumbang,
ayaké lagi seneng‑seneng karo kanca‑kancané, pating cruwèt pating theruk padha
ngorèk.
R. Sukmana wis rada suwé
ana sajroning petamanan ngentèni wetuné RA. Tien Tisnowati, lungguh ana bangku
kang wis disedhiyakaké ana kono, papan kanggo ngénggar‑énggar ati, nyawang
kekembangan.
Lungguhé ora jenjem,
bola‑bali tansah mandeng menyang lawang butulan. Gagasané ngambra‑ambra banget.
Adheming hawa lan petenging kahanan ora dirasa, awit atiné daya‑daya énggala
bisa ketemu karo wanita kang dadi telenging ati.
R. Sukmana kagèt anggoné
ngalamun, bareng krungu swaraning, loncèng Kraton muni ping sewelas. R. Sukmana
banjur alon‑alon menyat, ngawasaké menyang lawang butulan.
Ora suwé keprungu
gumeriting lawang lirih banget lan jemedhuling wewayangan metu karo nolèh ngiwa
nengen. R. Sukmana ora samar manèh yèn sing metu mau RA. Tien Tisnowati. Mula
banjur énggal‑énggal diparani. Bareng wis adu arep banjur gapyuk, wong loro padha
rerangkulan, tangis-tangisan.
“Mas
......................!”
“Apa Dhiajeng?”
Ya mung kaya mengkono
swara kang keprungu lirih banget.
Nganti sawatara suwé
wong loro mau anggoné padha rerangkulan. Dhadhané R. Sukmana kebak luh, luhé
R.A Tien Tisnowati kang metuné ora kena diampet manèh, carocosan metu nélakaké
isining dhadhané kang tansah ngontog‑ontog, lagi bisa ditokaké kabèh kanthi
lumantar ilining luhé mau.
Ora suwé R. Sukmana éling,
pangrangkulé RA. Tien Tisnowati diudhari, alon‑alon dituntun, digawa lungguh
ing bangku. Tangisé isih mingseg‑mingseg memelas banget. Tekan bangku terus
ngambruk, ngrungkebi dhadhané R. Sukmana tangisé saya ndadi.
Wektu semono RA. Tien
Tisnowati mung menganggo kimono sutra tipis, rambuté kang dawa menges‑menges
dioré nganti tekan sadhuwuring dhengkul. Gegandaning wewangi kang dienggo
déning R.A Tien Tisnowati ngambar wangi, mlebu irungé R. Sukmana terus mlebu
ing jantung, saya gawé anglesing atiné R. Sukmana. Rambut kang mandhul‑mandhul
dioré banjur dielus‑elus alon‑alon kanthi trenyuhing ati, driji kang mucuk ri
alus lumer tansah kanggo dolanan tangané R. Sukmana, diremed‑remed, saya gawé
gonjinging pikirané R. Sukmana. Nanging ora suwé banjur éling manèh.
“Dhiajeng Tien lungguha
dhisik. Tangismu buwangen, karepbèn ora keprungu karo sing ana dalem.
Dhiajeng..........?” celathuné R. Sukmana alon‑alon, trenyuh atiné. RA. Tien
Tisnowati ora mangsuli, malah pangrangkulé saya dikencengi, R. Sukmana nganti
ora bisa ambegan.
“Dhiajeng pepujané pun
kakang dhéwé, wis ta aja kaya mengkono mundhak atiku saya sumedhot banget. Aku
ora kuwat nyawang kowé kaya ngono iki. Tangismu gawé trenyuhing jiwaku. Élinga
Jeng. Menenga .................!”
“Kangmas, bèné dhisik
ta, bèn tutug anggonku nangis iki, supaya marem lan lega pikirku, awit aku kapang
banget karo panjenengan.” Wangsulané kanthi sedhih nrenyuhaké ati.
“Adhuh Dhajeng, nyawa
gegantilaning atiku. Delengen, élinga. Aku ora maido Dhiajeng, prekara kaya
mangkené, rasané kaya dijuwing‑juwing remuk.”
“Amrih beciking lelakon
kepriyé Mas?” karo menyat.
“Beciké kowé ya kudu
manut miturut menyang kersané ramamu, aku lalèkna, awit keng ramamu ora
marengaké yèn kowé, omah‑omah karo aku, malah sajak gething priksa aku. Kang
iku Dhiajeng, memaniking pun kakang dhéwé, ya mung iku dalané sing utama lan
kang becik dhéwé, aku lan kowé kudu pisah.”
“Adhuh Kakangmas, atiku
saya nggrantes, saya trenyuh krungu pangendikamu sing kaya ngono iku. Apa
Kangmas wis luntur katresnané karo aku?”
“Dhiajeng pepujaanku,
gegantilaning nyawaku cah ayu. Katresnanku karo kowé ora owah gingsir, malah
saya tambah gedhé. Ya mung kowé wanita salumahing bumi kang, tansah
daktresnani, lair tumekaning batin. Bok donya dadi kiyamat pisan ta,
katresnanku karo kowé rak tetep langgeng, tetep ora owah-owah. Ora ana wanita
sadonya sing dakpepuja kajaba mung kowé dhéwé. Katresnanku wis daksokaké karo
kowé, ngungkuli katresnanku menyang awakku dhéwé. Wondéné enggoné arep pisah
iki rak dudu saka karepku lan karepmu, nanging saka karsané ramamu. Keng rama
enggoné kagungan kersa kaya mengkono mau bokmanawa wosé arep ngéman karo kowé
Dhiajeng, lan jaga supaya drajating kaluhurané ora mrosot ora ilang. Awit
saupama kowé olèh aku, drajatmu bakal mrosot, uripmu bakal sangsara, awit wong
ora duwé. Bokmanawa ya merga saka iku dadi jalarané kang rama banjur misah aku
lan kowé. Élinga Dhiajeng, ora ana wong tuwa kang bakal ngIoropaké anak ana ing
jurang kanisthan. Dadi kabèh mau wosé kanggo njaga supaya anaké seneng ing
tembé buriné.”
“Nanging Mas
sepisan, aku ora kadunungan rasa tresna karo wong sing arep mengku aku.
Kapindhoné wong mau pantesé dadi bapakku, teka didhawuhi ngladèni. Apa kuwi
jeneng wong tuwa arep gawé seneng karo anak?”
“Dhuh
jejimaté pun kakang dhéwé cah ayu manis. Bab katresnaning wong jejodhoan kuwi
bisa tinemu yèn wis dadi jodhoné paribasan nyebutaké: witing trisna jalaran
saka kulina. Saiki Dhiajeng ora seneng, nanging sapa ngerti yèn wis dadi
jodhoné katresnan iku bakal thukul dhéwé satemah sliramu banjur tresna lan
seneng. Déné bab bakal guru lakimu wis tuwa kuwi ya ora dadi sebab apa‑apa.
Awit akèh waé wong tuwa sing tresna karo bojoné sing isih nom, contoné wis
akèh. Mula beciké kowé kudu manut sakabèhing dhawuhé wong tuwamu. Ya mung iku
dalaning kautaman, lan kowé dhéwé dadi tetep sawijining anak sing bekti karo
wong tuwa.”
“O alah
Kangmas, kang mangka kabèh katresnanku wis daksokaké kabèh karo penjenengan,
apa aku didhawuhi njabel? Ora bisa Mas, ora bisa. Aku ora bisa maro katresnanku
menyang priya liya, kajaba mung karo panjenengan dhéwé. Rina wengi sing
dakpikir ora ana manèh rak mung panjenengan. Panjenengan dhéwé banjur kepiyé?”
“O
memanising jiwaku Dhiajeng Tien, Dhiajeng Tien. Bab kahananing awakku ora susah
kok pikir banget‑banget, aku wis narima ing papesthèn. Pancèn, katresnan iku
kudu wani korban. Saking gedhéning katresnanku karo sliramu, aku kudu wani
korban, korban ngeculaké sliramu.”
“Apa ora
beciké ayo padha lunga saka kené baé. Aku dakndhèrèk panjenengan sakersané,
waton aku terus tetep ora ana sandhing panjenengan.”
“Aja
Dhiajeng, aja. Awit wong minggat kuwi ora becik sepisan dosa karo wong tuwa,
kapindhoné dosa menyang Gusti Allah. Uripé bakal nandhang papa cintraka terus.
Mula aku ora nayogyani banget, jalaran katresnanku karo sliramu iku thukul saka
sucining ati, ora mung lair baé. Saupama katresnanku karo sliramu thukul ora
saka sucining ati, bisa uga aku banjur gelem nuruti penjalukmu iki, sliramu
dakgawa minggat. Nanging bareng katresnanku, lair batin, aku ora mentala
minggat.”
“Adhuh Mas,
teka abot temen sangganing uripku iki. Ngalor, ngidul, ngétan, ngulon tiba
salah kabèh. Dhuh Gusti, yèn kaya mengkené mbok énggal dipundhuta baé nyawaku,
aku wis téga.” Tangisé ngguguk manèh.
R. Sukmana
saya judheg banget. Atiné dhéwé satemené kaya diiris‑iris, dijuwing-juwing
rontang‑ranting awit satemené sakabèhing gunemé mau mung kanggo ngénaki sarak
baé, batiné dhéwé krasa remuk, ambyar dadi sawalang‑walang. Mèh baé R. Sukmana
arep jabel tembungé kang wis kawetu, awit atiné dhéwé banjur rontang‑ranting,
semono gedhéning sih-katresnané karo, RA. Tien Tisnowati. Tujuné banjur énggal
éling manèh menyang kasatriyané. Wateking satriya tama ora gelem njabel menyang
tembungé sing wis kawetu, aluwung ajur rontang-ranting pisan, dilakoni
katimbang njabel tembungé dhéwé.
“Dhuh mirahé
pun kakang dhéwé cah ayu, wis ta aja nangis aku ora kuwat nyawang kowé, atiku
kaya diremuk‑remuk kaé, nyawaku kaya arep pecat‑pecata kaé krungu sambatmu sing
kaya ngono, saya nggégé pati. Aja Dhiajeng, aja, élinga wong kang nggégé pati
iku pratandha yèn wong sing cupet budiné, ora percaya ing Gusti. Sebaliké wong
kang kuwat nampani sakabèhing godha‑rencana. Gusti Allah bakal paring
kanugrahan gedhé. Mula élinga Dhiajeng, élinga.”
“O
Kakangmas. Yèn ngono panjenengan kepriyé? Aku teka ora percaya temen, dakkira
sakabèhing pangandikamu mau mung perlu kanggo ngénaki sarak baé, kanggo
mbombong atiku.”
“O Adhiku
Jeng, adhiné pun kakang dhéwé, pepujaning nyawaku. Sepisan manèh dakambali
gunemku. Pancèn abot banget sanggané wong kang kapedhotan ing rasa
sih-katresnan sejati mau. Katresnan sejati pancèn kudu wani gawé korban
sakabèhing korban. Dadi sliramu ya kudu wani ngilangaké sakabèhing katresnan
karo aku. Kosok baliné aku dhéwé ya kudu wani ngilangaké katresnané menyang
sliramu ya kuwi sing jeneng korban. Kapindhoné kudu wani korban manèh, korban
kanggo nanggulangi sakabèhing godha‑rencana. Élinga Dhiajeng, wiwit cilik
sliramu tansah didama‑dama, diitik‑itik, digulawenthah déning wong tuwamu. Mula
sliramu kudu bisa males kabecikan karo wong tuwamu yaiku sarana manut miturut
sakabèhing dhawuhé. Ya mung iku dalaning korban kang wajib koktempuh, koklakoni
Dhiajeng.”
Krungu
gunemé R. Sukmana kang tatas titis lan tetes mau RA. Tien Tisnowati ora bisa
mangsuli, banjur ngrangkul pundhaké R. Sukmana, kanthi tangis mingseg‑mingseg
memelasi. Pundhaké R. Sukmana nganti adus luh, luhing katresnan lan kasedhihan.
R. Sukmana dhéwé rumangsa semplah banget atiné tambah‑tambah anggoné rontang‑ranting
ajur kumur-kumur.
“Wis ta
Dhiajeng adhiku wong ayu aja kakèhan sing kokgalih, mundhak malah saya gawé
trenyuhing atimu. Kaya‑kaya iki wis mèh jam loro, prayogané patemonan iki
dicupet tekan seméné baé, awit mengko yèn nganti kepirsan karo keng ramamu
mesthiné bakal ora becik kedadéané, luput sembiré aku bakal didakwa sing ora‑ora.
Mula saiki wis ora perlu digalih dawa manèh, beciké kari andum slamet baé,
sliramu dakdongakaké bisaa urip sing kepénak, semono uga aku, aku ora ana
alangan apa‑apa.”
RA. Tien
Tisnowati ora bisa mangsuli, mung njengèngèk ngawasaké R. Sukmana, karo isih
nyekeli pundhaké kenceng.
“Dadi
Kangmas wis lila legawa tenan ngeculaké awakku?”
Krungu
pitakon kang teteg mau. R. Sukmana rada ngendhelong pikiré, lakuning getihé
kaya mandheg, mula nganti suwé kaya wong getun. Bareng bisa mangsuli, gunemé
seret lan alot.
“Uwis
Dhiajeng uwis.”
“Dadi
Kakangmas wis éklas temenan?”
“Uwis Jeng,
uwis.”
RA. Tien
Tisnowati krungu wangsulan kaya ngono, terus ngrangkul manèh menyang R. Sukmana
kenceng. R. Sukmana diarasi sakatogé. Bareng wis krasa marem nembé gelem
ngudhari pangrangkulé.
“Wis Mas,
aku nyuwun pangèstu.”
“Iya Jeng.
Iya.”
RA. Tien
Tisnowati nuli dituntun déning R. Sukmana nganti tekan sangarepé lawang. RA.
Tien Tisnowati isih rangu‑rangu atiné rumangsa abot banget anggoné arep mlebu
ngomah. Tangané kenceng ngrangkul R. Sukmana nganti. R. Sukmana ora bisa
apa-apa, tangising R.A Tien Tisnowati saya gawé anglesing jiwané. Wong loro
adus luh, udan tangis, udan kesedhihan kang tanpa ana wekasané, nganti mèh gawé
guguring imané R. Sukmana.
Tujuné isih
pinaringan éling ing sakabèhané. Paneceping lathi dikendhoni dipungkasi tekan semono.
“Wis
Dhiajeng, énggal mlebua, wis bengi.”
“Sugeng saré
Mas.”
Bubar
celathu ngono terus mlebu, lawang ditutup alon-alon. R.A Tien Tisnowati wis ora
katon. R. Sukmana kari anggana ijèn, kaya tugu. Nganti suwé R. Sukmana ngadek
kaya reca ora bisa obah. Kagèt‑kagèt bareng krungu swaraning kucing lagi kerah.
Kanthi semplah, R. Sukmana sempoyongan metu saka kebon pekarangané RB.
Jayèngsubroto. Tekan lawang butulan, mèh baé ambruk, ajaa ora énggal‑énggal
olèh cekelan cagak. Lakuné tansah sempoyongan mulih, awak lungrah. Rumangsané
saisining alam donya dadi sepi nyenyet peteng lelimengan.
Tekan undhak‑undhakaning
lawang omahé dhéwé R. Sukmana wis ora kuwat jumangkah manèh. Rasaning awak
sakojur wis semplah lemes, sikil krasa ndhredheg, kanggo jumangkah abot, kaya
digondhèli.
Ya Allah
.............. ya Rasullullah. Donya saka rumangsané wis malih peteng
lelimengan, kebak lelakon sing nrenyuhaké ati. Wusana R. Sukmana ambruk semaput
ora éling ........
Pancèn
Gusti Allah luwih Kuwasa, bisa gawé senenging titahé lan uga bisa gawé
tangising titahé. Ya kaya mengkono mau isèn‑isèning alam kang gumelar iki
Tidak ada komentar:
Posting Komentar