Sri Kuning 1

Sri Kuning

R. Hadjowirogo

1. KAWIBAWANIPUN TIYANG SUGIH

Kala rumiyin ing dhusun Kuwaron, laladan Jawi Tengah, wonten tiyang kecekapan, nama Surasentika. Kala jaman semanten caraning tiyang nebas wulu-pamedal taksih gampil, sinten ingkang purun tumindak makaten, énggal sagedipun kecekapan.

Surasentika punika kegolong tiyang ingkang sampun andados kecekapanipun, punapa ingkang dipuncandhak saged dados. Jalaran saking dumlundunging anggènipun ngupajiwa, ngantos nuwuhaken loking ngakathah, asmatani bilih Surasentika punika ngingah sétan. Ucap ingkang raosipun dados pangawon-awon wau, tumrapipun Surasentika malah mikantuki awit sinten tiyang ingkang nyambut dhateng piyambakipun, lajeng énggal-énggal mangsulaken, selak samar manawi ngantos dipuntekek ing sétanipun Surasentika. Kados Makaten wohing gugon-tuhon saged adamel kelintuning panganggép.

Sumebaring wartos ing bab anggènipun Surasentika ngingah sétan saya dumugi dhusun kanan-kéringipun ngriku. Nanging bawahanipun tiyang saweg keleresan, wartos ingkang sumebar wau malah kados mara-maraken, lajeng saya ngathahaken tiyang nyambut arta, nebasaken wulu-pamedal, punapa déné anggantosaken siti, malah sumebaripun ngantos dumugi panggènan ingkang tebih-tebih.

Surasentika punika ambak tiyang dhusun, kalebet ragi pinteran, sareng piyambakipun dipunwartosaken dados tiyang ngingah sétan, malah ageng manahipun, tuwin inggih lajeng nulad caraning ujar tiyang ngingah sétan, miturut gotèk, tiyang ngingah sétan punika kadhèpipun nrithil, déné Surasentika inggih lajeng nrithilaken kedhèpipun, malah ingkang èstri punapa inggih dipunpurih nrithilaken kedhèp, saben ajeng-ajengan kaliyan tiyang sanès kedhèpipun tetiyang kalih wau ngantos kados titir. Punika ingkang netepaken panganggeping ngakathah, bilih Surasentika ngingah sétan yektos.

Menggah sajatosipun Surasentika jaler-èstri punika sami tiyang kajeng nyambutdamel, sarwaning padamelan ingkang anjalari wedaling nipkahipun, dipuntindakaken kanthi tumemen. Manawi ngedalaken arta, bebasanipun manawi dèrèng cetha dhateng buneringarta, dèrèng dipunculaken. Mila arta wau, ingkang nama babon, wangsulipun mawi ambekta anakan kathah. Tumrap panggaraping sabin ingkang nama sampun dados wewenangipun, dipuntetepi kados wajibipun, saha netepi kados caranipun tiyang tani, umum-umum sampun amanggul pacul kekecèh wonten ing sabin. Antukipun atilar pedamelan ingkang sampun tumanja. Sadumugining griya nedha sawontenipun sekul wos énggal, kokoh jangan namung kaliya sambel, ingkang araos ngungkuli raosing bestik mawi mertéga. Daya-dayaning tetedhan ingkang Makaten wau adamel sarasing badan: mathékoling lengen kados acaluluk ya iki wohing gawé kang migunani.

Bok Surasentika Makaten ugi, wonten wekelipun dhateng ing damel, bebasanipun kados déné tumbu angsal tutup. Pedamelipun kejawi nampèni lebeting wulu-pedamelan, ugi taksih nyambi tempuran, nyegati tetiyang ingkang sami badhé sadé uwos dhateng peken. Malah kalamangsa saselaning tempuran, lajeng sadé sinjang dhateng peken-peken ingkang kénging dipunlajo saking griyanipun. Manawi pekenipun tebih, jam kalih dalu sampun bidhal, mantukipun ngantos rep, saweg dumugi ing griya. Ing ngriku boten wonten ngadhuh-ngesesipun, awit sayahipun angsal lelintu kumropyoking arta ingkang tanpa kendhat. Malah misuwuripun wonten pepekenan, bok Surasasentika karan kuwadéan ingkang kèwes, sanadyan bok Surasentika punika upamia jam sampun wanci ngasar, kèwesipun manawi sesadéan taksih saged miluta dhateng ingkang tetumbas.

Miturut kawontenanipun Surasentika jaler-èstri ingkang kados makaten menika, kados sampun leresipun saupami dipunlulutana ing donya brana.

Gesangipun Surasentika ing dhusun Kuwaron, kapétang tiyang ingkang kacekapan piyambak. Menawi dipunsawang kaliyan caraning tani, ketingal aggèning bentil sanget, nedha trimah sawontenipun, nyandhang-nganggé sarwa barès, jaler-èstri kaduk sami nyandhang sarwa lurik, ngankah awèting anggènipun, nanging manawi dipunsawang kanthi mripat kapriyayèn, Surasentika punika ketingal satunggaling tiyang ingkang mriyayèni. Griyanipun brukut, pandhapinipun dipungedhègi mubeng, ing nglebet isi méja kursi saé manut gagragipun kala jaman semanten. Salebeting griya prabotanipun pinanggih sarwa mepeki, malah caraning dhusun Makaten, pinanggih ragi anèh, mawi gadhah brandkas punapa. Inggih brandkas wau loking ngakathah ingkang dipunwastani kandhanging sétan. Prakawis kasenengan inggih gadhah, Surasentika ngingah kutut ingkang ageng anggungipun, ing kalaning mungel kerep damel kagèting para remen peksi ingkang nuju langkung, rumaos kados mirengaken swantening gong suwukan.

Tumrap bok Surasentika labetipun kecokan bakul, kerep sesrawungan kaliyan tiyang sanès, mila inggih kerep ketamuan. Ing kalanipun ketamuan wau lajeng saged nyugata sarwa pantes, déning sampun sadhiya tetedhan ingkang kénging karimat dangu.

            Kawontenanipun Surasentika sarwa tentrem, rumaos manawi gesangipun tinengga ing kabegjan, bandha sampun boten kekirangan, malah manawi saged, samangsa wonten pilihan lurah dhusun, badhé majeng dados sawung, apawitan kadugi déning boten kekurangan bandha. Nanging wantuning pangkat lurah dhusun punika golonganing drajat, dados inggih boten kénging dipun-gegampil.

            Surasentika gadhah anak satunggal, èstri, nama Srikuning, wedalan pamulangan angka kalih, wawratipun laré dhusun, warninipun sampun saged damel cingaking para nénéman ing kitha. Menggah ing pakulitan, Srikuning sampun kecetha wonten ing nama, paraèanipun sumeblak kados padhanging rembulan, rambut cemeng panjang amewahi damel ngalélaning warni. Kuciwanipun Srikuning punika dèrèng saged mastani awon-saéning sandhangan, namung kulina nganggé sarwa lurik-lurikan. Nanging malah inggih kaleresan, sandhanganipun ingkang sarwa prasaja wau pikantukipun namung damel lamlamipun ingkang ningali, mila sanadyan panganggé cara dhusun, ugi dipuntelad ing sanès. Makaten ugi, Srikuning punika sanadyan laré wedalan saking pamulangan, wantuning bèbèting tiyang tani, inggih taksih purun anggéndong senik, begjanipun Srikuning déné senikipun wau boten adamel kusuding warninipun.

            Ing wekdal punika Surasentika jaler-èstri ragi kajudhegan manah, jalaran saking ngraosaken anakipun èstri wau, tansah dipuntakèkaken tetiyang ngrika-ngriki. Judhegipun Surasentika jaler-èstri wau, saking bingung milih ingkang pundi. Saya judhegipun malih, sareng tiyang-sepuhipun gadhah pamilih, Srikuning kipa-kipa, boten badhé purun nglampahi.

            Ing kala nuju sirep laré, Surasentika jaler-èstri linggihan wonten ing ambèn, ingkang jaler tanpa kendhat kempas-kempus ngempakaken sesipun klobot ing upet. Ingkang èstri angglenyèh nginang, sakedhap-sakedhap kemirengan criting idu, lajeng klakep kèndel angemut susur.

            Surasentika wicanten kaliyan ngèndeli anggènipun ses: “Kepriyé ta embokné, aku pancèn ngrumasani duwé satru mungging cangklakan temenan, saméné aboté wong duwé anak wadon.”

            Bok Surasentika mangsuli kaliyan nyopot susur: “Pakné, sanadyan paribasan iku nyata, nanging aja kougemi banget-banget. Ya sapa wonge ora ribet ngrasakaké rèwèling anak. Yen caraa dhèk biyèn, bocah iku mung gumantung ana wasésané wong-tuwa. Balik saiki, ora kena mangkono. Yen karepmu aku wis ngerti, kowé rak seneng nèk anakmu éntuk wong sugih: ta?”

            Surasentika: “Pancèn mangkono, yèn si gendhuk bisa laki olèh anaké wong sugih, arep apa manèh. Aku rak wis ngerti nyang karepé jaka-jaka kang padha ngarepaké menyang anakmu. Kaé: carik Treban, ngétokaké anggoné wis duwé bengkok bumi. Kae: magang Kadhestrikan, ngétokaké anggoné calon priyayi. Sing takgumuni, kaé lo, anaké bekel Patrarejan, anggoné ora nyebut, sing diendelaké apané. Yèn bagusa, bagusé.”

            Bok Sura: “Es, yèn nacad uwong sagelem-gelemé, kowé banjur arep ngrumangsani anu: ta.”

            Surasentika: “Ora. Uwong kuwi rak ya kena: ta rada ngrumasani sathithik, witikna apa uwong mung ngrumasani asor baé. Saya ing ngatasing bakal jodhoning anak, apa aku ora wenang ngelèkaké mripat kang amba, ora wenang nglandhepaké pangganda lan ora wenang niling-nilingaké pangrungu?”

Bok Sura: “Ayah, kowé kuwi sugih pracéka. La sing kok pilih sapa: ta?”

Surasentika: “ Yèn aku, kaé lo anaké Mas Cakarya, rupané ora kebuwang, dhasar anaké wong sugih. Iya apa ora?”

Bok Sura: “Satemené aku ya wis mathuk. Nanging kepriyé ta, anakmu kotari, kipa-kipa. Aku ngélingi anak mung siji, karepku iya takéman-éman. Beciké iya ditut waé dhisik. Lan kowé dhéwé ngélingana, pakné. Kasugihanmu wis cukup, aja murka-murka banget.”

Surasentika: “Elo, kowé bisa ngarani murka. Apané!”

Bok Sura: “Uwong kuwi lumrah, yèn nyang awaké dhéwé ora ngrumasani, sing cetha mung kaanané wong liya. Lha anggonmu kepéngin bésanan karo wong sugih kuwi, rak mung saka éman kagempil bandhamu: ta?”

Surasentika: “Yèn kokdakwaa mangkono, ya kena. Nanging mungguh ing pamawasku rak nyata. Coba, wong-wong kabèh sing arep ngajak bésanan karo aku, kuwi rak saka anggoné mélikaké menyang bandhaku. Kuwi wis mesthi. Mula kabèh kang takrasa ngono, iya takanggep wong kang padha ngarah pakolih.”

Bok Sura: “Iya sanadyan mangkono, pakné, kabèh kang padha nakokaké anakmu, sanadyan ora kotampika, iya sing sarana becik, aja grusa-grusu awit sisip-sembiré, rak jeneng uwong mijèni endhem-endheman keling, tembé buriné mesthi bakal thukul.”

Surasentika: “Yèn takpikir-pikir iya ana beneré, awit sapa kang nakokaké anakmu, endi kang ora ketampan, mesthi padha ngandhut serik. Beciké iya padha diwangsuli waé, kepriyé kepénaké. Saiki salin rembug bokné. Apa iya ta aku iki mung manggung kaya ngéné waé.”

Bok Sura: “Kaya ngéné kepriyé ta: pakné. Kowé arep duwé karep apa?”

Surasentika: “Anu bokné, saupama lowongan lurah désa kéné iki dimagangi kepriyé: ya?”

Bok Sura: “Pakné, bok uwis nrima, kowé wis ping pira angonmu magang, ora tau dadi, tiwas ngenes pikir.”

Surasentika: “Uwong iku aja matèkaké ing pambudidaya, sapa sing weruh kabegjaning uwong.”

Bok Sura: “Ya sakarepmu: ta. Mung bab prakara anakmu ing saiki atiku mung ora téga yèn taktinggal ana ngomah dhéwé; karepku yèn aku nyang pasar ya takejak”

Surasentika: “Iya bokné, sakarepmu.”